Ikona Niedzieli o Celniku i Faryzeuszu

W tym roku, po opisach liturgicznych sprzed dwóch lat oraz prezentacji tekstowej i nagraniowej wybranych hymnów na czas Triody Postnej mam pomysł na krótkie opisywanie ikon danych dni. Zobaczymy, jak mi to pójdzie 😉 Motyw ikony jest ważny w naszej wędrówce do Paschy, bo przecież pierwsza niedziela Wielkiego Postu to tryumf Ortodoksji nad herezją ikonoklazmu, no i… Każde święto, a zwłaszcza Wielki Tydzień, to nie tylko wspomnienie, ale uobecnienie na nowo, w czego realizacji pomagają na właśnie ikony.

Pierwsza niedziela Przedpościa i ogółem Triody postnej to Niedziela o Celniku i Faryzeuszu (więcej o niej tutaj). Ikona tej niedzieli ma zasadniczo dwa warianty. W pierwszym widzimy wyszczególnione miejsce w Świątyni na środku, a także postaci celnika i faryzeusza zaprezentowane dwa razy. W drugim wariancie to miejsce Świątyni jest nieco z boku, zaś postaci celnika i faryzeusza są przedstawione tylko raz.

Tło czy też szczególne miejsce Świątyni (menora, tj. świecznik lub katapetazma, czyli zasłona świątynna, która była zarówno w Starym Testamencie, jak jest i w nowym: w ikonostasie cerkiewnym) mają ukazać, gdzie dzieje się akcja przypowieści. Faryzeusz stoi blisko tego miejsca, lub wręcz na podwyższeniu – to pokazuje jego wywyższanie się w modlitwie, a zarazem chęć, by wszyscy przybyli do Świątyni widzieli, że on się modli, że spełnia wszelkie zalecenia religijne. To widać też w jego głowie i dłoniach wzniesionych do góry; czasem jedna z tych dłoni wskazuje na stojącego w oddali celnika, oskarżająco. A na niektórych ikonach widać wręcz, jak faryzeusz składa dziesięcinę przepisaną przez Prawo, niejako ukradkiem spoglądając, co czyni ta ręka – wbrew słowom Chrystusa (niech prawa ręka nie wie, co czyni lewa).

Z kolei celnik stoi niżej, na niektórych ikonach wręcz klęczy i głowę ma opuszczoną. To wskazuje, że celnik stał daleko, starając się być niewidocznym dla ludzi, zaś widocznym dla Boga. Świadom swej grzeszności, zajmuje miejsce za faryzeuszem, wiedząc, że ten jest człowiekiem religijnym. Na tych ikonach, na których ma obydwie ręce wzniesione w geście modlitewnym, jest to kontrastem dla faryzeusza, który wówczas jedną rękę ma wzniesioną owszem, modlitewnie, lecz drugą oskarża lub składa dziesięcinę. Z kolei na ikonach, gdzie celnik ręce ma opuszczone, złożone na piersi, jako wyraz pokory i pokajania, jest to w opozycji do faryzeusza, który obydwie ręce ma wzniesione w stanie pychy i braku dostrzegania swych grzechów, więc tym bardziej żalu za nie.

Wspomniany wariant pierwszy przedstawia Świątynię w centralnym miejscu, a także postaci głównych bohaterów tej przypowieści dwa razy, by pokazać Świątynię jako miejsce, gdzie Bóg działa i gdzie wszystko wychodzi na jaw po Bożemu – widzimy stan, w jakim faryzeusz i celnik opuszczają przybytek Boży (plan po prawej). To celnik ma wzniesione ręce po wyjściu ze Świątyni, co oznacza Bożą akceptację jego modlitwy, swoiste zwycięstwo. Na niektórych ikonach wręcz narysowany jest nimb świętości wokół jego głowy. Natomiast faryzeusz ma ręce złożone, w geście smutku, oraz lekcji pokory danej mu przez Boga. To streszczenie doskonale znanych nam słów kończących przypowieść: Każdy bowiem, kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się uniża, będzie wywyższony.

Na niektórych ikonach widać Chrystusa i Jego uczniów w tle lub na dole, by wierny zrozumiał, iż jest to przypowieść. Z kolei na niektórych zauważa się anioła lub wręcz samego Chrystusa nad postacią celnika, co daje nam klarowny obraz, kto znalazł upodobanie w oczach Bożych. Również w wielu wariantach faryzeusz jest przedstawiony w stroju specjalnym, ukazującym jego zaangażowanie religijne i opcję religijno-polityczną, zaś celnik ma na sobie raczej codzienne ubranie; to ukazuje że nie strój w modlitwie jest sednem, nie chodzi o ślepe wypełnianie przepisów, bo one są kierunkowskazami, pewnymi ramami, a nie celem samym w sobie. Można jednak dodać, że faryzeusz nie jest zupełnie zły, bo jego twarz nie jest przedstawiona z profilu – a w języku ikonografii to symbol postaci złych lub neutralnych.

Na koniec – parafie raczej nie posiadają tej ikony i nie wystawiają tej niedzieli na środek cerkwi, ponieważ zasadniczo nie ma tu z kim nawiązywać relacji, kogo czcić, bo to przypowieść; motyw ten jest obecny na freskach, jako pouczenie.