Wielki Piątek rozpoczyna się de facto od pojmania Chrystusa w późny wieczór Wielkiego Czwartku. Wtedy zaczyna się Męka fizyczna, bo ta psychiczna i duchowa trwa od Wielkiego Poniedziałku: faryzeusze, sadyceusze, Herodianie, a nawet z tych najbliższych – Judasz… Wszyscy słowem i podstępem dręczyli Jezusa.
Męka Pańska zaczyna się w Noc, w którą przed wiekami ten sam męczony teraz Bóg wyrwał Żydów z niewoli egipskiej – to Pascha starego Przymierza. Już na wieczerzy paschalnej Starego Przymierza padało sakralne pytanie: Czym różni się ta Noc od wszystkich innych nocy? To samo pytanie musiało być zadane tę godzinę-dwie wcześniej, na Ostatniej Wieczerzy, bo przecież była ona żydowską wieczerzą paschalną. Jednak sens tego pytania jest nowy: odpowiada na nie sam Wcielony Bóg, i to nie tylko słowem, ale i czynem. Święta Noc, a jednak naród żydowski jest tak zafiksowany na ziemskiej idei Boga-Wspomożyciela, że Tego Boga w tę ustanowioną przez Niego uroczystą Noc zdradza i wydaje na śmierć… Dlatego wszystkie Kościoły wygłaszają żal Boga słowami proroka Micheasza: Ludu mój, ludu – cóżem ci uczynił?… Więcej o tym hymnie w tym wpisie.
Stąd też Cerkiew na czuwaniu z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek wzywa swych wiernych: Nie świętujmy jak Żydzi, bowiem Paschą za nas ofiarowaną jest Chrystus!
Chrystus całą noc ciągany jest w ramach niesprawiedliwego, szybkiego i przeprowadzanego „po cichu” procesu do siedzib arcykapłanów Annasza i Kajfasza, do króla żydowskiego Heroda, do namiestnika rzymskiego Piłata…
Stąd też cały Kościół, w rytach i wschodnich, i zachodnich, wzywa swych wiernych do czuwania. Aramejski prawosławny hymn z nabożeństwa sprawowanego o północy, opisując wydarzenia tej przedziwnej nocy, zadaje w refrenie pytanie: Któż może leżeć i spać?… Nie tylko cieleśnie, a przede wszystkim duchowo!
Wreszcie nastaje ranek.
Ten sam tłum, który kilka dni wcześniej krzyczał „Hosanna!”, teraz woła „Ukrzyżuj!”, podburzony przez faryzeuszów.
Z powodu wskrzeszenia Łazarza dzieci hebrajskie wołały do Ciebie,
Człowiekolubcze: „Hosanna!”
Nieprawy zaś Judasz nie chciał tego zrozumieć.
[początek III antyfony Jutrzni Wielkiego Piątku, wykonanie audio mp3 w cs-ie]
Łatwo poddajemy się chwili i opinii innych… Chrystus jest niezwykle upokorzony i umęczony: wyszydzany, opluty, z koroną cierniową, ubiczowany prawie na śmierć… I to mimo tego, że jest Jedynym Niewinnym, Jedynym Bezgrzesznym – jak to Cerkiew zaśpiewa za dwie noce. Cierpi za nic, co czyni całą sytuację jeszcze bardziej dramatyczną…
To jest dopiero wewnętrzny ból, nie do wyobrażenia! A jednak nie lamentuje nad Sobą, ani nie przeklina oprawców.
Potem musi przez całe miasto w skwarze nieść krzyż… Wokół Niego uczniów prawie nie ma, pouciekali, wyrzekli się… Judasz w międzyczasie popełnia samobójstwo. Za to sporo gapiów, szyderców albo osób, które owszem, płaczą, ale same nie wiedzą, nad czym i nad Kim.
Dlatego Cerkiew wzywa nas w ramach IV antyfony czuwającej jutrzni z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek do praktykowania pouczeń wygłoszonych u progu Męki, tj. na Mistycznej, Ostatniej Wieczerzy – to Testament naszego Pana.
Braterską miłość zdobądźmy, jako bracia w Chrystusie,
a nie brak miłosierdzia dla naszych bliźnich,
abyśmy nie zostali osądzeni jak sługa niemiłosierny, dla pieniędzy,
i nie żałujmy w taki sposób jak Judasz, bo wtedy nic nie osiągniemy.
Wreszcie o godzinie dwunastej – kiedy wg żydowskiej tradycji co roku w Jerozolimie był zabijany uprzednio wybrany baranek paschalny – Chrystus zostaje przybity na krzyżu pomiędzy dwoma łotrami (Sprawiedliwy Sędzia, Krzyż – waga sprawiedliwości) na Golgocie, Sam będąc prawdziwym Barankiem Paschalnym. Golgota wg tradycji to miejsce, gdzie spoczywa czaszka pierwszego człowieka, Adama; to znak, bowiem Krew Chrystusa przez rozdarcie, które następuje w skale, symbolicznie spływa na ową czaszkę. To wszystko obrazuje ikona Ukrzyżowania, o której traktuje ten artykuł.
Jeden łotr szydzi, zaś drugi… Nawraca się, kiedy większość przestała wierzyć… Dzięki tej odwadze i wierze staje się pierwszym, który ma wkroczyć do Raju. Mówi o tym eksapostilarion Wielkiego Piątku (cs. Razbojnika blagorazumnago), tutaj śpiew w cerkiewno-słowiańskim z polskimi napisami:
W tradycji koptyjskiej na wielkopiątkowych nabożeństwach śpiewa się wielokrotnie, rozbudowane poetycko zawołanie Dobrego, Rozumnego Łotra: Wspomnij mnie, Panie, gdy wejdziesz do Twego Królestwa!
O piętnastej Jezus umiera dusząc się własną krwią, a zasłona w Świątyni zostaje rozdarta – to koniec Starego Przymierza; symbolizm, że Bóg Ojciec opuszcza Świątynię, która była uważana za Jego mieszkanie, gdy dusza opuszcza ciało Boga Syna. Ciało Chrystusa nawet po śmierci nie zaznaje spokoju – zostaje przebity bok.
Odkupiłeś nas z przekleństwa prawa najczcigodniejszą Krwią Swoją,
przygwożdżony do krzyża i włócznią przebity,
stałeś się dla ludzi Źródłem nieśmiertelności,
Zbawicielu nasz, chwała Tobie.
[katyzma poetycka po 5-tej Ewangelii Jutrzni Wielkiego Piątku, śpiew w cerkiewnosłowiańskim]
Ciało Zmarłego należy zdjąć z krzyża. Nieliczni, którzy nie stracili wiary w Bóstwo Chrystusa, zastanawiają się, jak to zrobić: zarówno duchowo (człowiekowi zostaje powierzony sam Bóg), jak i praktycznie (by nie narazić samych siebie w tej atmosferze zaciętości i nienawiści). O tym mówi specjalna stichera w tonie piątym wieczerni Wielkiego Piątku, kiedy w ołtarzu do wyniesienia na środek cerkwi zostaje przygotowana płaszczanica – całun przedstawiający Chrystusa w grobie – śpiew w cerkiewnosłowiańskim, polskie napisy:
Wreszcie, po tych wszystkich strasznych wydarzeniach Józef i Nikodem, przyszedłszy – z obawy przed Żydami – dopiero u progu wieczora do Piłata i wyprosiwszy Ciało Mistrza, grzebią Jezusa w nowowykutym grobie w ogrodzie; grób ten należał do Józefa. Józef i Nikodem byli, jak się zdaje, jedynymi przedstawicielami żydowskich elit, uczonymi w Piśmie, którzy do końca trwali wiernie przy Jezusie, widząc w Nim dalej Mesjasza, mimo tak strasznych wydarzeń. Jednocześnie, tym większa ich odwaga – bo poważnie narazili na szwank swoją pozycję społeczną, być może nawet życie. Tu też należy podkreślić, iż według tradycji żydowskiej grzebanie to dobry uczynek, który może być spełniony nawet w szabat, który już nastał – ba, wręcz że był to tydzień paschalny, to był Szabat Wielki. Dlatego tym większy jest wyczyn świętych Józefa i Nikodema, gdyż ciała nie mogły pozostać zwisające na krzyżach; gdyby nie oni, to Ciało Chrystusa byłoby pochowane w masowym grobie złoczyńców, na szybko, bez owinięcia w płótno, bez mirry i aloesu, bez indywidualnego grobu, który wkrótce okaże się kluczem wiary chrześcijańskiej, Nowego Przymierza. Ważne jest również to, iż kobiety, który były przy Krzyżu, poszły razem z Józefem i Nikodemem do grobu, i dokładnie zobaczyły, gdzie został pochowany Pan, by po upływie szabatu mogły dopełnić obrzędu pogrzebu. A jak wiemy, ich przybycie na grób okaże się czymś znacznie więcej…
O tym znaczącym czynie św. Józefa z Arymatei mówi troparion śpiewany w trakcie wyniesienia na środek płaszczanicy, która położona na drewnianym katafalku, w otoczeniu kwiatów i świec, przy górującym nad nią krzyżu, staje się Grobem Pańskim:
Całość można podsumować pieśnią śpiewaną na koniec wielkopiątkowego nabożeństwa w tradycji polskiej rzymsko-katolickiej, w trakcie procesji z Eucharystycznym Ciałem Chrystusa do Grobu Pańskiego, co jest analogiczne do wyniesienia płaszczanicy; prywatnie to jedna z moich ulubionych pieśni zachodnich:
Odszedł Pasterz od nas, zdroje wody żywej,
Zbawca, Źródło łaski, miłości prawdziwej.
Refren: Odszedł Pasterz nasz, co ukochał lud –
O Jezu, dzięki Ci, za Twej Męki trud!
Gdy na krzyżu konał, słońce się zaćmiło,
ziemia się zatrzęsła, wszystko się spełniło.
Refren
Ten, co pierwszych ludzi złowił w swoje sidła,
Sam już w więzach leży, opadły Mu skrzydła.
Refren
Oto Boski Zbawca zamki śmierci skruszył,
zburzył straszne odrzwia, duszom życie zwrócił.
Refren
Zmiażdżył władzę czarta mocą Bóstwa Swego,
i ujarzmił pychę wroga piekielnego.
Po co jeść, skoro można pościć? 