Posty w Kościele prawosławnym – próba zarysu ogólnego, prawidła żywieniowe i wypis dni

WSTĘP
Na początku należy przypomnieć, iż post to nie tylko pewne zmiany w żywieniu. To zmiana całościowa: inne teksty liturgiczne i wzmożona modlitwa; pokłony do ziemi; pewne ograniczanie przyjemności (niekoniecznie złych samych w sobie); większa uwaga dotycząca wszystkiego tego, co dzieje się w nas i wokół nas. Każdy post wiąże się – w wersji minimalnej – z brakiem spożywania mięsa oraz ograniczeniem liczby posiłków (często w praktyce do jednego, dwóch lub trzech); wielu powie, że post wyklucza także współżycie seksualne, ale to powinno być zawsze decyzją obydwojga małżonków. Choć w okresach postów wielodniowych w niektóre dni dopuszcza się wino, to tylko w niewielkich ilościach, dla wzmocnienia – dobrym zwyczajem pobożności ludowej jest zupełne powstrzymanie się od alkoholu w takich okresach. Na chrześcijańskim Wschodzie zasadniczo nie istnieją pojęcia rzymskie typu „post jakościowy” i „post ilościowy”, bo de facto każdy post prawosławny zawiera obydwie rzeczy.

Ponadto warto podkreślić, iż post w znaczeniu pierwotnym oznacza zupełnie powstrzymanie się od pokarmów i napojów do zachodu słońca, a przynamniej do godziny piętnastej lub dwunastej. To dlatego mówi się, że nigdy nie ma postu w soboty i niedziele – chodzi o ten post w znaczeniu pierwotnym. Taki post w te dni bywa praktykowany tylko w przypadku, gdy Wigilia Bożego Narodzenia lub Objawienia Pańskiego wypada w sobotę lub niedzielę. Jednakże i wtedy nie jest to post totalny, bo wówczas Liturgia sprawowana jest rano. Jedyną sobotą w roku, gdy obowiązuje post w znaczeniu pierwotnym, jest Wielka Sobota. W niektórych tradycjach lokalnych zachowało się praktykowanie postu pierwotnego w dni powszednie Wielkiego Postu czy inne dni postne – np. prawosławni Arabowie od poniedziałku do piątku w okresie Wielkiego Postu starają się być na czczo przynamniej do południa, a ci bardziej wytrzymali aż do wieczora. To zresztą dlatego Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów, sprawowana przede wszystkim w środy i piątki Wielkiego Postu (czasem niektóre jego inne dni powszednie) oraz w Wielkie Poniedziałek, Wtorek i Środę łączy się z wieczernią i jest z natury wieczorna – gdyby Liturgia była rano, już by nie było prawdziwego, pierwotnego postu.

Także powinno się zaznaczyć, iż reguły postne są zaleceniami Cerkwi, i choć występują one w kanonach oraz księgach liturgicznych, to nie są bezwzględnymi punktami do wypełnienia. Stanowią raczej one ideał, do którego należy stopniowo dążyć na przestrzeni całego swojego życia.  Przyczyny są zasadniczo trzy:
1) te reguły powstały w klimacie Morza Śródziemnego oraz pustyń, gdzie jest bardziej gorąco i są dostępne określone produkty, za to niektóre szybciej się psują;
2) księgi liturgiczne, z których korzystamy obecnie, zostały uformowane w różnych monasterach, stąd też te reguły kształtowali mnisi, i często możemy przeczytać taki komentarz wobec danego święta czy postu „wielka radość braci w trapieznoj [tj. jadalni monasterskiej]” albo „nie mamy bowiem zwyczaju służenia tej Liturgii aż do środy, aby zgodnie z tradycją pościli wszyscy bracia, a kto może, to niech pości do piątku. Natomiast typikon Świętej Góry w pierwszy dzień postu nie pozwala jeść niczego”;
3) prawosławie cechuje podejście indywidualne, by każdemu człowiekowi ułatwiać zbawienie, a nie je utrudniać.

Post należy konsultować ze swoimi lekarzami: duchowym (tj. spowiednikiem) i fizycznym. Należy też go dostosować do sytuacji życiowej. Dla osoby cierpiącej na pychę w życiu duchowym postem może okazać się jedzenie mięsa w dni postne. Kobieta w ciąży czy karmiąca może pościć, jedząc wszystko. Dla dziecka kilka dni bez mięsa w okresie postu wielodniowego będzie dużym wysiłkiem. Bardzo biedny, jak mu podadzą kotleta nawet w Wielki Piątek, jedząc go, może zachować post. Osoba z zaburzeniami żywienia też powinna pościć inaczej, aniżeli przewidują to reguły. Osoba musząca wziąć tabletkę weźmie ją i popije nawet tuż przed Eucharystią. I takich przykładów można mnożyć…

Posty wpasowują się w trzy cykle liturgiczne: roczny (posty wielodniowe oraz związane z danymi świętami); tygodniowy (środa i piątek); dobowy (post eucharystyczny).

Wszystkie opisywane tu zasady oraz wypis dni dotyczą nie tylko rytu bizantyjskiego, ale też pozostałych rytów wschodnich, tj. Cerkwi orientalnych. Oczywiście, występują tu pewne różnice (np. ryt ormiański rozbija niektóre posty na więcej, tworząc posty tygodniowe; Koptowie dodają trzy dni do Postu Bożonarodzeniowego etc.), ale takowe, choć w mniejszym stopniu, występują nawet pomiędzy różnymi tradycjami w ramach samego rytu bizantyjskiego.

ŚRODA i PIĄTEK
Nowy Izrael – tj. Cerkiew – pości dwa razy w tygodniu, tak jak Izrael w czasach Starego Testamentu. Zmienione jednak zostały dni: środa jako dzień zdrady Judasza i piątek jako dzień Męki, ukrzyżowania i śmierci Jezusa Chrystusa. W monasterach do tego pości się w poniedziałek, jako że to dzień poświęconym Siłom Bezcielesnym, jak np. aniołowie czy serafinowie.

Najbardziej podstawowym wyróżnikiem tych dni jest brak spożywania mięsa oraz hymnografia nawiązują do Męki i ukrzyżowania Zbawiciela. Jednakże tak naprawdę to powstrzymanie się od wszelkich produktów pochodzenia zwierzęcego, łącznie z nabiałem i rybą – na chrześcijańskim Wschodzie nabiał w ogóle nie jest postny, zaś ryba tylko częściowo; postne są… owoce morza, a dlaczego – patrzy punkt pierwszy akapitu III we wstępie. W Serbii nawet w zwykłych sklepach można znaleźć produkty z oznaczeniem „postne”, czyli nie zawierające nic pochodzenia zwierzęcego. Jednakże, należy zaznaczyć, iż w niektórych tradycjach ryba jest dozwolona w okresie zimowym a także (i to nawet w monasterach), gdy w środę czy piątek przypada wielkie święto albo czczony święty lokalnie lub po prostu przez nas. Do tego w warunkach polskiego prawosławia nabiał często jest spożywany w środy i piątki, a nawet niektóre dni w okresie postów wielodniowych.

Środy i piątki w okresach postów wielodniowych są surowsze, o czym za chwilę.

PRZEDPOŚCIE, WIELKI POST, SOBOTA ŁAZARZA, NIEDZIELA PALMOWA, WIELKI TYDZIEŃ
Cały ten okres nazywa się Triodą Postną i ma najbardziej wyjątkowe nabożeństwa i hymnografię w ciągu całego roku. Przepisy postne zależą od danego dnia.

Przedpoście to trzy tygodnie przed rozpoczęciem Wielkiego Postu. Jego ostatnie siedem dni nazywa się Tygodniem Seropustnym. W przeciągu tych siedmiu dni nie spożywa się mięsa, ale wszystkie inne produkty, w tym nabiał i ryba, są dozwolone, nawet w środę i piątek, mimo że te dni w strukturze nabożeństw są ewidentnie tożsame z tymi wielkopostnymi.

Wielki Post to równo 40 dni, stąd jego inna nazwa to Święta Czterdziesiątnica – od Czystego Poniedziałku do Piątku Palmowego (dzień przed Sobotą Łazarza i Niedzielą Palmową. W tym czasie ideałem jest to, by nie spożywać nie tylko mięsa, ale także nabiału oraz ryby; ryba tylko jest dozwolona w święto Zwiastowania Bogurodzicy (25 marca). Wielu jednak spożywa rybę także w niedziele, ale to już pozostaje kwestią uzgodnienia z ojcem duchowym. W dni powszednie, tj. od poniedziałku do piątku włącznie, wspólnoty monasterskie nie używają nawet produktów zawierających oliwę czy olej, niektórzy świeccy nie używają ich przynajmniej w środy i piątki wielkopostne. Środa i piątek przewidują też Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów, która jest wieczorna (co w wielu parafiach jest praktykowane), stąd zasadniczo w te dni nic się nie spożywa aż do wieczora. Czysty Tydzień, tj. czas od Czystego Poniedziałku do Czystego Piątku włącznie (pierwsze 5 dni Wielkiego Postu), oznacza jeszcze surowszy post: jeśli ktoś może, to tylko jeden posiłek i to wieczorem, i do tego bardzo skromny (np. nie-gotowany, nie-smażony etc.).

Sobota Wskrzeszenia Łazarza to 2-3 posiłki; dopuszcza się niewielką ilość wina, niektórzy pozwalają też na zjedzenie ryby. W niektórych tradycjach istnieją też specjalne słodycze na ten dzień.

Niedziela Palmowa to także 2-3 posiłki, a do tego dopuszcza rybę i niewielką ilość wina. To wyraz radości z tryumfalnego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy i Jego już ostatecznej drogi ku Passze, ale też wzmocnienie na dni bardzo srogiego postu…

Wielki Tydzień to ścisły post: od Wielkiego Poniedziałku do Wielkiej Środy włącznie ideałem jest to, by spożyć jeden posiłek, wieczorem, i do tego bardzo skromny (np. nie-gotowany, nie-smażony etc.). W Wielki Czwartek posiłek także powinien być tylko wieczorem (bo zakładamy, że Liturgia tego dnia jest popołudniu, co obecnie niestety jest rzadką praktyką), ale już nieco bardziej obfity, i który może być na ciepło i przyrządzony z użyciem oliwy i/lub oleju (czytaj: frytki czy falafelki się łapią).

Od wieczoru Wielkiego Czwartku, zgodnie ze starożytną tradycją, powinno się powstrzymać od wszelkich pokarmów aż do śniadania paschalnego. W Wielki Piątek, jeśli tylko zdrowie pozwala, także powinno się powstrzymać od napojów aż do momentu pokłonienia się płaszczanicy (wizerunek Chrystusa w grobie), czyli do godzin popołudniowych. W Wielką Sobotę napić się można po Liturgii – ta powinna być popołudniu, jednakże w praktyce często jest rano lub wręcz nad ranem; po tej Liturgii w niektórych miejscach błogosławi się chleb i wino – to późniejsza tradycja, być może raczej wynikła z tego, że to pierwotnie była Liturgia Paschalna; w każdym razie, jeśli ktoś jest słaby, to lepiej, by je spożył, miast coś większego i nie-pobłogosławionego; kto jednak jest w stanie, powinien poczekać do śniadania paschalnego.

Czas od Wielkiego Postu do Wielkiego Tygodnia włącznie to Święte Posty.

POST BOŻONARODZENIOWY (ADWENT; POST FILIPOWY)
To czterdzieści dni przygotowujących do świąt Bożego Narodzenia (25 grudnia) i Objawienia Pańskiego (6 stycznia). Ten post rozpoczyna się 15 listopada i kończy się wraz z Liturgią Bożonarodzeniową 25 grudnia. Minimum to brak mięsa i nabiału. Ryba, w zależności od tradycji, dozwolona jest albo: a) we wszystkie dni oprócz śród i piątków b) we wszystkie dni oprócz poniedziałków, śród i piątków c) tylko w soboty i niedziele oraz dni bardziej czczonych świętych (których w tym poście nie brakuje).

Tradycja grecka zaczyna ten post srożej, bez ryby (oprócz niektórych dni świątecznych), i dopiero w ostatnim tygodniu albo nieco wcześniej na nią pozwala, zaś inne tradycje mają podane wcześniej reguły, i dopiero ostatni tydzień (albo cztery dni albo czas od św. Spirydona – 12 grudnia – albo jeszcze inaczej) to post srogi, gdzie nie ma ryby.

Wigilia Bożego Narodzenia (24 grudnia) to post srogi – w miarę możliwość jest się na czczo do wieczora, a wieczerza to pokarmy z produktami wegańskimi (tak, karp czy ryba grecku nie powinny znaleźć się na prawosławnym stole wigilijnym) . Podobnie jest z Wigilią Objawienia Pańskiego (5 stycznia) – choć to osobny dzień, to jednak pierwotnie należał do tego postu, stąd wymieniam go tutaj.

Post ten wraz z jego rozwojem ma stopniowo co raz więcej hymnografii, a wspomniane wyżej wigilie mają szczególne nabożeństwa, przypominające te wielkopiątkowe i wielkosobotnie.

POST APOSTOLSKI (POST PIOTROWY)
Rozpoczyna się w większości rytu bizantyjskiego w poniedziałek po Niedzieli Wszystkich Świętych, ale w niektórych tradycjach jego początek to Poniedziałek Świętego Ducha lub wtorek Tygodnia Zesłania Ducha Świętego. Kończy się wraz ze świętem apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca). Najłagodniejszy post: ryba dozwolona we wszystkie dni oprócz śród i piątków. Ten post nie ma charakterystycznych nabożeństw ani hymnów poza rytem koptyjskim (i chyba Ormianie coś mają).

POST USPIEŃSKI (PRZED ŚWIĘTEM NARODZENIA BOGURODZICY)
Zaczyna się 1-szego sierpnia i kończy się wraz ze świętem Zaśnięcia Bogurodzicy obchodzonym 15 sierpnia. Srogi post: ryba dozwolona tylko w dniu Przemienienia Pańskiego (6 sierpnia), wówczas można też napić się wina. Do tego przed Przemienieniem w miarę możliwości nie powinno się spożywać jabłek i winogron. W miarę możliwości środa i piątek bez pokarmów z oliwą i/lub olejem. W wielu tradycjach charakterystycznym nabożeństwem tego okresu jest paraklesis, czyli kanon modlitewny do Matki Bożej.

ŚWIĘTA PODWYŻSZENIA KRZYŻA i ŚCIĘCIA GŁOWY JANA CHRZCICIELA
Święto Podwyższenia Krzyża przypada 14 września, zaś święto Ścięcia Głowy Jana Chrzciciela 29 sierpnia. Choć są to dni świąteczne, to obowiązuje post ścisły, ze względu na treść tych dni: brak produktów pochodzenia zwierzęcego, najwyżej jeden posiłek albo i żaden. Święto Podwyższenia Krzyża jednak, ponieważ rozpatrywane w świetle Zmartwychwstania (po Ewangelii śpiewa się hymn Zmartwychwstanie Chrystusa zobaczywszy, cs. Woskresenije Hristowo widewsze, który mówi także o pokłonieniu się Krzyżowi), dopuszcza się użycie oliwy i/lub oleju. Pobożność ludowa na święto ścięcia Głowy Jana Chrzciciela przewiduje więcej form postu, o czym w tym wpisie.

TYGODNIE „CIĄGŁE” (BEZ POSTU)
Istnieją takie okresy w przeciągu roku, gdy postu nie ma, nawet jeśli wypada środa i piątek. Są to:
a) Tydzień Paschalny, a w części tradycji cały Okres Paschalny do Wniebowstąpienia lub nawet cała Święta Pięćdziesiątnica, tj. do Zesłania Świętego Ducha
b) Okres Świętych 12 Dni, tj. od Bożego Narodzenia do Objawienia Pańskiego włącznie, z wyjątkiem wigilii święta Objawienia
c) Pierwszy tydzień Przedpościa (uwaga, ryty orientalne mają w tym czasie małe posty, czego zdają się przestrzegać także prawosławni rytu bizantyjskiego w Iraku)
d) Tydzień po Zesłaniu Ducha Świętego (w niektórych tradycjach – w innych wtedy zaczyna się Post Apostolski).

POST EUCHARYSTYCZNY
W wersji minimalnej to bycie na czczo od północy oraz powstrzymanie się od stosunków seksualnych od tego czasu. Jeśli Liturgia jest wieczorem (co częste w Wielkim Poście i w Wielkim Tygodniu) albo w nocy (co bywa na różne święta) to bycie na czczo od momentu Eucharystii wiernych (nie od momentu rozpoczęcia Liturgii!), w zależności od lokalnej tradycji, wynosi: a) 6 godzin b) 8 godzin c) 9 godzin (Koptowie) d) 12 godzin (Etiopczycy). Czego przestrzegać – trzeba spojrzeć na własne siły fizyczne i duchowe.

Niektóre tradycje przewidują także powstrzymanie się od mięsa czy ogółem produktów pochodzenia zwierzęcego na wieczór przed Eucharystią, czyli po wieczerni/zachodzie słońca albo wręcz cały dzień przed lub trzy dni przed. Jednakże cały dzień przed lub trzy dni przed są bardziej dla tych, którzy przyjmują Ciało i Krew Pańskie bardzo rzadko, tj. kilka razy w roku.

PIELGRZYMKI i INNE
Prawosławne pielgrzymowanie, zwłaszcza to w wydaniu pieszym, wiąże się z postem, bo nie chodzi tu przecież tylko o pokonanie jakiejś odległości i podróż do jakiegoś miejsca, ale przede wszystkim o podróż w głąb siebie, odcięcie od codziennych skłonności, wysiłki duchowe… Minimum to brak mięsa i alkoholu oraz papierosów (jeśli ktoś pali). Z drugiej strony – pielgrzym powinien jeść wszystko to, co dostaje od spotykających i przyjmujących go ludzi. Również czas rekolekcji/gowieniji/ćwiczeń duchowych czy posłuszania w monasterze wiąże się z postem – te pierwsze organizowane są zazwyczaj w czasie postów wielodniowych, te drugie to bardziej indywidualna decyzja, ale warto wtedy dostosować się do rytmu życia mniszego. A mnisi i mniszki zasadniczo nie spożywają mięsa – w niektórych tradycjach tylko w niektóre dni; trochę inaczej z biskupami – wielu z nich wywodzi się spośród mnichów, ale też wielu je mięso. Przynajmniej jednodniowy post zaleca się także przed sakramentem chrztu i bierzmowania – czy to jeśli samemu się przyjmuje, czy jeśli jest się rodzicem chrzestnym – a także takimi sakramentami jak święcenia kapłańskie czy małżeństwo.

RACHUBA CZASU
Dzień liturgiczny zaczyna się od wieczora, oprócz okresu Sobota Łazarza-Niedziela Palmowa-Wielki Tydzień. I niektórzy liczą posty od wieczora, i kończą post następnego dnia wieczorem, zawsze o danej godzinie lub o zachodzie słońca; stąd częsta praktyka prawosławnych wesel i innych imprez w piątkowe wieczory. Są też tacy, którzy zawsze liczą post od północy do północy. Tak czy owak – należy trzymać się jednego systemu, i jeśli ktoś np. przyjmuje ten od północy do północy, to wyjątek powinien uczynić tylko na szczególne okazje typu wesele, i wtedy zacząć post poprzedniego dnia wieczór. Jeśli jest to post wielodniowy, i ktoś posługuje się system od wieczora do wieczora, to zasadniczo jego ostatniego dnia nie kończy postu po wieczerni, mimo że ta już jest świąteczna i jest nowy dzień liturgiczny, ponieważ lepiej zerwać post Eucharystią na świątecznej Liturgii.

PODSUMOWANIE
Zdaję sobie sprawy, że ten tekst, mimo swej obszerności, nie porusza różnych niuansów. Ale wówczas dla laika mógłby być jeszcze bardziej nieczytelny. Osoba pisząca pracę naukową na ten temat i tak musi sięgnąć do źródeł, przede wszystkim ksiąg liturgicznych. Mnich czy mniszka – mają swojego przełożonego/przełożoną w monasterze. Wreszcie, osoba świecka – tutaj ma podane pewne kierunkowskazy, a szczegóły i tak powinna omawiać z ojcem duchowym; tak, omawiać, a nie omówić, bo życie duchowe to dynamizm, okoliczności też się zmieniają, i trzeba to wszystko brać pod uwagę.

PS PRAKTYCZNE PORADY (dla osoby zdrowej)
1. Środy i piątki – postaraj się nie jeść przynajmniej mięsa oraz dorzucić jeden czy kilka pokłonów wraz z wezwaniem Modlitwy Jezusowej do modlitw porannych i wieczornych.

2. Posty wielodniowe
a) Ogólnie: załóż sobie minimum, które zdaniem Ciebie jesteś w stanie zrealizować. Zrób parę pokłonów przy modlitwach porannych i wieczornych. Znajdź muzykę cerkiewną na dany post czy święto, by choć trochę się wyciszyć i zanurzyć w treść dnia. Dołącz do modlitw porannych i wieczornych troparion dnia w wybranym przez siebie języku. Wybierz sobie na okres całego postu jakąś księgę Pisma Świętego do przeczytania i/lub lekturę duchową.

b) Jeśli nigdy nie pościłeś/nie pościłaś całego wielodniowego postu bez mięsa, zacznij od czasu od poniedziałku do piątku, a w środy i piątki bez nabiału i ryby.

c) Jeśli już możesz przeżyć bez mięsa cały wielodniowy post, to w poniedziałki, środy i piątki spróbuj bez nabiału i ryby

d) Jeśli udaje się punkt c, a nie możesz zupełnie pozbyć się nabiału, to zostaw go np. tylko na niedzielę i wielkie święta. Jeśli i to Ci wychodzi, spróbuj przynamniej w Wielkim Poście piątek i/lub środę przeżyć także bez oliwy i oleju.

e) Choć takie rzeczy jak chipsy, paluszki czy słodkie napoje są raczej postne – jeśli je lubisz, zostaw je na wybrane dni świąteczne w trakcie postu. Tak samo, jeśli nie możesz zupełnie wyrzec się świeckiej muzyki – zostaw ją przynamniej tylko na wybrane dni w postnym czasie.

A oczywiście najważniejsze: przynajmniej raz wyspowiadać się w trakcie postu wielodniowego (a najlepiej przynamniej na jego początku i końcu, to dobry materiał porównawczy), i częściej przystępować do Eucharystii. Ale to do konsultacji z duchownym.