Kościoły orientalne – ich lista, teologia i ortodoksyjność

Kościoły te – jak zresztą w tytule – często nazywane orientalnymi (ang. Oriental Orthodox, arab. Urṯūḏuksiyya Mašriqiyya), by odróżnić je od tych wschodnio-rzymskich=bizantyjskich. Znane także jako „dochalcedońskie”/„przedchalcedońskie” /„miafizyckie”. Po polsku bywają nazywane „ortodoksyjnymi”, by odróżnić je od prawosławia bizantyjskiego, jest to jednak, w mojej skromnej opinii, sztuczny termin. Jednak ortodoksja w języku polskim częściej odnosi się do kwestii w judaizmie albo po prostu pewnego konserwatyzmu; tymczasem na gruncie chrześcijańskim mamy rodzimy, bo słowiański odpowiednik tego greckiego terminu: to właśnie „prawosławny”.

Jest to rodzina Cerkwi, które odłączyły się od Cerkwi wschodnio- i zachodnio-rzymskich (tzn. „bizantyjskich” i Zachodu łącznie Rzymem), czyli cesarskich, na soborze w Chalcedonie w 451 roku – stąd nazwa „dochalcedońskie”/„przedchalcedońskie”.

Ta schizma wynikła jednak przede wszystkim z kwestii politycznych i różnic językowych. Zwłaszcza problematyczna była sprawa dominacji Greków pod względem władzy, kultury, mowy, pewnych praktyk liturgicznych – do dzisiaj zresztą wywołująca kryzys nawet w Cerkwiach „bizantyjskich” – stąd nazwa „orientalne”. Można by rzec, że ciągnie się to już od podbojów Aleksandra Macedońskiego (IV wiek przed Chrystusem) i idei hellenizmu, i odbiło się to potem na Kościele.

Wspólnoty te zostały oskarżone o monofizytyzm, czyli uznawanie tylko jednej, Boskiej natury Chrystusa – ludzka miała stopić się przy połączeniu z Boską. Jak jednak przyjrzymy się tekstom liturgicznym i kazaniom w tych Cerkwiach, absolutnie nie są monofizyckie, lecz właśnie miafizyckie. Nauczają one o dwóch naturach Chrystusa – czyli tak jak rzeczony sobór chalcedoński – które są zjednoczone bez pomieszania. Są bardzo wierne chrystologii św. Cyryla Aleksandryjskiego podkreślając jedność osoby Jezusa Chrystusa, mimo że jest i Bogiem z natury, i człowiekiem z wyboru, dla zbawienia wszystkich ludzi; stąd też jest „Bogiem Miłujący człowieka” – ten termin pojawia się już u św. Efrema Syryjczyka, a jest bardzo rozpowszechniony zarówno w rytach orientalnych, jak i bizantyjskim. Należy tu też nadmienić, iż „natura” w terminologii chrześcijaństwa orientalnego bywa rozumiana jako „osoba” – inaczej, niż po grecku, gdzie istnieje kilka bardzo specjalistycznych, różnych terminów – stąd też takie podkreślanie tej jedności, gdzie jednak zawsze jest mowa o dwóch elementach składowych. A to wszystko w celu uniknięcia stwierdzenia, że jest dwóch Jezusów Chrystusów: jeden Bóg, a drugi człowiek. Przykłady nauczania tych wspólnot zostaną ukazane w drugiej sekcji artykułu.

Należy tu też nadmienić, iż w ostatnich dekadach podpisano wiele różnych dokumentów mówiących o wzajemnym uznaniu ortodoksji dwóch rodzin Cerkwi prawosławnych, tj. bizantyjskich i orientalnych, i istnieje częściowa jedność sakramentalna pomiędzy nimi – ale niepełna, i raczej czeka nas dłuższy proces przywrócenia pełnej jedności. Taka gościnność eucharystyczna i współpraca duszpasterska są ważnym wskaźnikiem wzajemnego uznawania się dwóch rodzin za prawosławne; co więcej, zgodnie ze wschodnią eklezjologią, czyli nauczaniu o Kościele – Eucharystia jest budulcem Cerkwi, skoro jest Ciałem Chrystusa, więc nawet ograniczona jedność eucharystyczna jest już pewną nici komunii, której zasadniczo brakuje np. z katolikami. Przykłady porozumień zostaną przedstawione w dziale trzecim tekstu.

Moim (!) zdaniem: jest to jedność sakramentalna i duchowa, bez administracyjnej (z drobnymi wyjątkami), ale wciąż z bardzo wieloma ranami. Dlatego też zarówno na blogu, jak w różnych innych moich tekstach traktuję obydwie grupy jako jedno prawosławie; wynika to też z moich doświadczeń mieszkania i studiowania teologii na Bliskim Wschodzie.

Pierwszą część artykułu stanowi wypis tych Cerkwi oraz kilka ich cech charakterystycznych; w przypadku kalendarza podana jest rachuba, a nie system kalendarza liturgicznego, gdyż każdy ryt stosowany w tych wspólnotach ma własny system. Więcej o kalendarzu, rytach i strukturze Kościoła prawosławnego (eklezjologii, która dotyczy także wspólnot orientalnych) w tym wpisie.

I Lista lokalnych Kościołów prawosławnych orientalnych i ich charakterystyka
1. Cerkiew syriacka (aramejska)
Nazywana czasem syryjską po polsku, co nie jest adekwatną nazwą, bo jest wiele innych Kościołów syryjskich, i prawosławny Patriarchat Antiochii rytu bizantyjskiego (arabski), i kilka wspólnot katolickich. I Syriak, i Arab z Syrii są Syryjczykami, ale Arab nie jest Syriakiem. To określenie nie jest także tożsame z terminologią arabską (suryān vs sūrī), angielską (Syriac vs Syrian) czy hiszpańską (siriaco vs sirio). Syrian bywa stosowane odnośnie tej wspólnoty, ale w określonych kontekstach. 
Czasem określa się ją mianem jakobickiej od Jakuba Baradeusza, który po soborze chalcedońskim znacząco przyczynił się do przetrwania tego Kościoła.

a) Prawosławny Syriacki Patriarchat Antiochii – autokefalia starożytna

Ryt: syriacki tradycji syryjskiej (bliskowschodniej); w Brazylii parafie także rytów zachodnich z dużym, dobrowolnym wpływem syriackim
Kalendarz: neojuliański
Języki liturgiczne: syriacki (neo-aramejski w wariancie zachodnim), arabski, hiszpański, portugalski
Dodatkowo jako język kazań, komunikatów etc.: turecki
Terytorium kanoniczne i działalności: przede wszystkim Syria, Irak i południowo-wschodnia Turcja, w mniejszym stopniu Liban; liczna diaspora na całym świecie
Przykłady ważnych postaci: apostołowie Piotr i Paweł; św. Efrem Syryjczyk; św. Jakub z Sarug; św. Jakub Baradeusz; św. Marutha z Tikritu

Boska Liturgia w rycie syriackim (nagranie z Damaszku)

b) Malankarska Cerkiew pod Patriarchatem Antiochii (katolikat/mafrianat Antiochii w Indiach) – autonomia

Czasem znana pod skrótem JSCC (The Jacobite Syrian Christian Church)
Ryt: syriacki tradycji indyjskiej
Kalendarz: gregoriański
Języki liturgiczne: malajalam, angielski, elementy po syriacku
Terytorium kanoniczne i działalności: Indie; liczna diaspora na całym świecie

2. Cerkiew malankarska

Czasem znana pod skrótami MOSC (The Malankara Orthodox Syrian Church) lub IOC (The Indian Orthodox Church)
Ryt: syriacki tradycji indyjskiej tj. głównie keralskiej oraz tradycji Brahmavar (z elementami zachodnimi)
Kalendarz: gregoriański
Języki: malajalam, angielski, konkani, kannada, trochę hindi, elementy po syriacku
Terytorium kanoniczne i działalności: Indie; liczna diaspora na całym świecie
Przykłady ważnych postaci: apostoł Tomasz; św. Baselios Yeldo; św. Alvares Mar Julius z Goa; św. Geevarghese Gregorios z Parumali; św. Geevarghese Mar Dionysius z Vattasseril

Boska Liturgia w rycie syriackim w tradycji indyjskiej (malankarskiej)

I jako, że to ważne kulturowo w Indiach – sakrament małżeństwa:

a) Prawosławna Cerkiew Malankarska/Prawosławna Cerkiew Indyjska – autokefalia od 1912 (od syriackiej Antiochii, z pewnymi problemami)

b) Diecezja Brahmavar (Cerkiew Konkani) – autonomia od 1889

3. Cerkiew koptyjska
Ryt: koptyjski
Kalendarz: starojuliański
Języki: koptyjski (różne stare dialekty), arabski, angielski, francuski, hiszpański, niemiecki; elementy po grecku w lokalnych wymowach
Terytorium kanoniczne i działania: Egipt i Sudan; liczna diaspora na całym świecie
Przykłady ważnych postaci: apostoł Marek; św. Cyryl Aleksandryjski; św. Atanazy Aleksandryjski; św. Antoni Wielki; św. Paweł z Teb Pustelnik; św. Habib Girgis; św. Mina; św. Biszoj; św. Demiana

Boska Liturgia w rycie koptyjskim

a) Prawosławny Koptyjski Patriarchat (Papiestwo) Aleksandrii – autokefalia starożytna

b) Diecezja francuska – autonomia od 1994

4. Cerkiew ormiańska
Często nazywana Ormiańskim Kościołem Apostolskim, gdyż za pierwszego ewangelizatora Armenii uznaje się apostoła Judę Tadeusza.

Ryt: ormiański
Kalendarz: gregoriański (Patriarchat Jerozolimy: starojuliański)
Język liturgiczny: staroormiański (grabar) – są jednak tłumaczenia na angielski
Języki kazań, komunikatów etc.: współczesne formy języka ormiańskiego i angielski, w niewielkim stopniu arabski
Terytorium kanoniczne i działalności: oryginalnie historyczna Armenia, od wielu wieków tradycyjnie jednak także Bliski Wschód, a zwłaszcza kraje Lewantu; liczna diaspora na całym świecie, w tym tradycyjna tj. od wieków w Europie Środko-Wschodniej
Przykłady ważnych postaci: apostoł Juda Tadeusz; św. Święty Mesrop Masztoc; św. Sahak Wielki; św. Grzegorz z Nareku; św. Nerses Sznorhali (/Wdzięczny); Komitas Wardapet

Boska Liturgia w rycie ormiańskim (Armenia):

Boska Liturgia w rycie ormiańskim (Katolikat Cylicji-Liban):

a) Patriarchat Eczmiadzynu – jest ona autokefaliczna (uznaję narrację, że dzięki Antiochii), katolikos eczmiadzyński ma honorowe zwierzchnictwo nad wszystkimi wiernymi ormiańskimi

b) Katolikat Cylicji – warunkowa autokefalia od XIV wieku, obejmuje Bliski Wschód oraz diasporę

c) Ormiański Patriarchat Jerozolimy – autonomiczna

d) Ormiański Patriarchat Konstantynopola – autonomiczna

5. Cerkiew etiopska – Prawosławny Patriarchat Etiopii; autokefalia (proces 1948-1959)
Często dodawany w nazwie Kościoła termin „tewahedo”, czyli „zjednoczony” (w domyśle: natury Chrystusa, ale bez pomieszania; ważny tu jest też fakt, iż ten semicki termin podkreśla monoteizm)

Ryt: etiopski
Kalendarz: starojuliański
Języki: staroetiopski tj. gyyz (ge’ez), amharski, oromo, tigrinia, angielski
Terytorium kanoniczne i działalności: Etiopia; liczna diaspora na całym świecie
Przykłady ważnych postaci: św. Mojżesz Czarny (/Etiopczyk); św. Jared; św. Gebre Menfes Kidus; św. Tekle Haymanot

Boska Liturgia w rycie etiopskim:

Ryt etiopski charakteryzuje się bogatą, ciągle rozwijaną biblioteką mezmur (dosłownie „psalm”), czyli pieśni paraliturgicznych, często przy akompaniamencie bębnów i nie tylko, gdzie jednak każdy instrument i gest ma głębokie znaczenie, a psalmista to bardzo uduchowiony i szanowany człowiek:

6. Cerkiew erytrejska – Prawosławny Patriarchat Erytrei; autokefalia od 1993
Często dodawany w nazwie Kościoła termin „tewahedo”, czyli „zjednoczony” (w domyśle: natury Chrystusa, ale bez pomieszania; ważny tu jest też fakt, iż ten semicki termin podkreśla monoteizm)

Ryt: etiopski tradycji erytrejskiej
Kalendarz: starojuliański
Języki: staroetiopski tj. gyyz (ge’ez), tigrinia, angielski
Terytorium kanoniczne i działalności: Erytrea; liczna diaspora na całym świecie

Fragmenty nabożeństw w rycie etiopskim tradycji erytrejskiej:

II Teologia Cerkwi orientalnych
1. Chrystologia
Podaję cytaty z różnych kręgów językowych i tradycji orientalnych oraz z różnych epok, by pokazać ortodoksyjność chrystologii Kościołów orientalnych.

Kazanie syriackie na Wielki Czwartek z 2021:
Ten, Który zstąpił z Nieba, nie był zwykłym człowiekiem, lecz był Bogiem Który się wcielił [arab. mutadżassidan]. Stał się jak my w każdej rzeczy, oprócz grzechu. I w nauce teologicznej nazywamy Go Aloho Gaszmo [aram.] tj. Al-Ilah al-Mutadżassid [arab.] (Bóg Wcielony), więc jest w pełni Bogiem w Swym Bóstwie, i w pełni człowiekiem w Swym człowieczeństwie. Jego człowieczeństwo jest pełne: poczęty, urodzony, niemowlę, chłopiec, nastolatek, mężczyzna. Wszystkie ludzkie naturalne cechy wziął – oprócz grzechu. I jest On, jak mówimy w Wyznaniu wiary, jednym z Ojcem w istocie [arab. dżałhar] czy też równy Ojcu w istocie (współistotny). I jest On drugą hipostazą Najświętszej Trójcy. I nazywamy Go też Słowem Boga. I w Starym Testamencie istnieje werset mówiący że Słowem Bożym zostały stworzone niebiosa i Jego Duchem wszystkie zastępy Jego. Zatem jest On Słowem zrodzonym z Ojca przed wszystkimi wiekami.
Źródło

Z modlitwy sedro na Boże Narodzenie:
…spocząłeś we wnętrznościach Dziewicy Świętej na dziewięć miesięcy, będąc Odwiecznym, Synem Ojca Odwiecznego, potem urodziłeś się z Niej w ciele, w pełni będąc Bogiem i w pełni będąc człowiekiem, w sposób przewyższający prawo naturalne. Nie zostałeś poznany i nie wyznaję że jesteś w dwóch osobnych naturach, lecz w naturze jednej z dwóch natur: Boskiej i ludzkiej, które się razem zjednoczyły bez zmiany i pomieszania. (…) Wspaniały jesteś, Boże cudów, Który stałeś się człowiekiem bez zmiany w Twej Boskiej naturze.

Dla kontekstu należy tu przytoczyć inne syriackie modlitwy na Narodzenie Pańskie, madroszo:
Chwała Temu, który poniżył Siebie,
będąc wywyższanym przez naturę Swą!
Będąc Bogiem z natury,
stał się człowiekiem z Woli Swej,
niech będzie uwielbiania i wywyższana Wola Twa,
błogosławionym niech będzie Narodzenie Twoje!

Hymn ormiański z wielkoczwartkowego umycia nóg, na ton V:
O Cudzie przewyższający wszystko! Syn Wiecznego Ojca, Stwórcy Niebios, dzisiaj ukazuje się jako sługa. On przyjął ludzką naturę, zachowując Swoją Boskość.

Ormiański Kanon Jutrzni Wielkiego Czwartku, ton V:
Prawdziwy Człowiek i Baranek bez skazy, Który potępił grzech w ciele! Dzisiaj zstąpiłeś, by umyć nogi uczniom, Synu Boży, zmiłuj się! Słowo Ojca i prawdziwy Najwyższy Kapłanie! Rozdałeś Twe zbawcze Ciało i Krew apostołom. Dzisiaj śmiertelny człowiek uczestniczy w Twych Boskich Tajemnicach, o Synu Boży, zmiłuj się!

Egipski biskup Bulus al-Buszi (XIII w.)
Z kazania na Zwiastowanie: Nie dotarł do nas w Bóstwie Swym, ponieważ nie jesteśmy w stanie Go znieść, lecz wolał wcielić się i dać nam życie wieczne poprzez Wcielenie Swe w zjednoczeniu się z Bóstwem Swym wiecznym (…) ciało wzięte od nas. I jak śmierć którą przyjęliśmy od ojca naszego Adama nie jest nam obca, tak i On ją przyjął. (…) Wierzymy że Słowo zrodzone od Ojca zrodzeniem wiecznym które nie ma początku, zechciało wcielić się ze Świętej Dziewicy Marii z Domu Dawida z pokolenia Judy z nasienia Abrahama, aby świat mógł Je zobaczyć, i by zbawiło podobne podobnym Swym. (…) Bóg jednoczący się [mutta7id] z człowiekiem we wcieleniu.

Z kazania na Narodzenie Pańskie: O, Któryś stał się człowiekiem, i nie opuścił Cię honor Bóstwa Twego Będącego przed wiekami. (…) O, Któryś podarował zbawienie światu za darmo, i w Swym uniżeniu stałeś się z nimi na ziemi jako człowiek, i jesteś w Bóstwie Swym znajdującym się w każdym miejscu. (…) Ty [Bogurodzico] jesteś Syjonem-Matką, w którym osiedlił się Człowiek w ciele i On jest Najwyższym, Który go [tj. Syjon] ustanowił, jak zaświadczył Dawid.

Modlitwa koptyjska przed Eucharystią na Liturgii św. Bazylego
Amen x3 Wierzę x3 i wyznaję do ostatniego tchu, że to jest Ciało Ożywcze, Które wziął Syn Twój Jednorodzony, Pan nasz i Bóg nasz i Zbawiciel nasz Jezus Chrystus z Władczyni naszej i Królowej naszej, nas wszystkich, Bogurodzicy, Świętej, Czystej Marii. I uczynił Je [tj. Ciało] jednym z Bóstwem Swoim bez pomieszania się i bez zmieszania się i bez zamiany. (…) Prawdziwie wierzę, że Bóstwo Jego nie oddzieliło się [rdzeń f-r-q po arab.] od Człowieczeństwa Jego nawet na pojedynczy moment ani na mrugnięcie oka.

2. Cechy wspólne z prawosławiem bizantyjskim
a) Wysokie uznanie świętych prawosławnych bizantyjskich późniejszych, jak św. Jana Damasceńskiego (nawet w randze Teologa), który przecież bardzo propagował chalcedońską chrystologię
b) Włączenie do swoich zbiorów prawa kanonicznego kanonów wszystkich 7 soborów powszechnych (przynajmniej u Koptów)
c) Nieograniczona liczba Tajemnic tj. Sakramentów (i nazywanie Sakramentów Tajemnicami/Misteriami) – choć w formułach katechetycznych można się spotkać z wyszczególnieniem (!) siedmiu; ta sama ich teologia, np. małżeństwa (choć np. przy Eucharystii – Ormianie jako jedyni używają chleba niekwaszonego, co jak widać nie stanowi problemu dla innych z wyjątkiem prawosławia bizantyjskiego)
d) Podobny cykl liturgiczny postów i świąt
e) Ta sama eklezjologia co się wyraża w systemie Cerkwi autokefalicznych i autonomicznych, roli lokalnego biskupa (u Koptów jeszcze bardziej podejście tradycyjno-starożytne)
f) Anafory Boskiej Liturgii te same lub zbliżone (przy czym u orientalnych jest ich więcej), część hymnografii ta sama – u Koptów część nawet zachowana/przyjęta po grecku, tyle że w swojej wymowie; a liturgika przecież wyraża nauczanie Kościoła i przekazuje je wiernym i światu

3. Cechy różne z prawosławiem bizantyjskim
a) Więcej postów (także w czasie gdy w rycie bizantyjskim obecnie nie ma postów; jednak we wszystkich rytach długość i daty postów przechodziły pewną ewolucję)
b) Znak krzyża od lewej strony miast od prawej, ale złożenie palców to samo
c) Problemy z nauczaniem św. Grzegorza Palamasa
d) Pamięć o prześladowaniach ze strony Greków
e) Mniej rozwinięta teologia ikony (one są ważne, ale mniej jest nauczania o nich, bo tych wspólnot nie dotknęła herezja ikonoklazmu, więc nie trzeba było bronić ikon)
g) Rozumienie trisagionu (Święty Boże…) jako modlitwy do Jezusa Chrystusa, a nie do Trójcy Świętej, stąd na dane święta np. w rycie koptyjskim występują dodatki, które w rycie bizantyjskim są w ramach świątecznych antyfon, np. Który narodziłeś się z Dziewicy…
h) Święci kontrowersyjni jak np. Sewerus
i) Największy problem: czy uznanie decyzji i kanonów soboru chalcedońskiego przy jednoczesnym braku uznaniu soboru jako takiego wystarcza

Pomijam okazyjne bitwy na miotły lub palemki w Jerozolimie, bo tam na łonie chrześcijan – i nie tylko – kłóci się każdy z każdym, na poziomie wyznań, rytów i narodów.

III Porozumienia z prawosławnymi Cerkwiami bizantyjskimi
Porozumienie antiocheńskie 1991
1. Potwierdzamy zupełny i wzajemny szacunek wobec duchowości, dziedzictwa i Świętych Ojcu obydwu Cerkwi. Integralność obydwu rytów: bizantyjskiego i syriackiego [aramejskiego] ma być zachowana.
4. Spotkania pomiędzy dwoma Cerkwiami na poziomie ich synodów, zgodnie z wolą dwóch Cerkwi, mają być odbywane kiedykolwiek wyniknie potrzeba.
6. Jeśli biskupi z obydwu Cerkwi uczestniczą w świętym chrzcie czy pogrzebie, ten z Cerkwi, do której należy chrzczony lub zmarły, ma przewodniczyć nabożeństwu. W przypadku służby świętego małżeństwa przewodniczy biskup z Cerkwi pana młodego.
7. To nie odnosi się do Boskiej Liturgii.
8. To, co odnosi się do biskupów, w taki sam sposób odnosi się do kapłanów obydwu Cerkwi.
9. W miejscach, gdzie jest tylko jeden kapłan, niezależnie z której Cerkwi, on sprawuje nabożeństwa dla wiernych z obydwu Cerkwi, włączając w to Boską Liturgię, obowiązki duszpasterskie, święte małżeństwo.
10. Jeśli w danym miejscu jest jedna świątynia, a dwóch kapłanów z obydwu Cerkwi, służbą na zmianę.
11. Jeśli biskup z jednej Cerkwi i prezbiter z siostrzanej Cerkwi współcelebrują nabożeństwo, to ten pierwszy przewodniczy, nawet jeśli to jest w parafii prezbitera.
12. Święcenia są sprawowane przez hierarchów każdej Cerkwi dla jej własnych członków; jednak jest zalecanym zaprosić wiernych z siostrzanej Cerkwi, by uczestniczyli w tej uroczystości.
13. Rodzice chrzestni i świadkowie na świętym małżeństwie mogą być wybrani z siostrzanej Cerkwi.
14. Obydwie Cerkwie mają prowadzić wzajemne wizyty oraz współpracować w różnych dziedzinach pracy społecznej, kulturowej i edukacyjnej.

Porozumienie aleksandryjskie 2001
1. Obydwie rodziny zachowały tę samą prawosławną, chrystologiczną wiarę [arab. wiara chrystologiczna oryginalna] i ciągłość Tradycji Apostolskiej [arab. Tradycja Apostolska Ciągła i Nieprzerwana].
2. Jednak pełny powrót do Komunii nie nastąpił.
3. Małżeństwa, gdzie obydwoje należą do dwóch Patriarchatów Aleksandrii, mogą być zawierane albo w jednym albo w drugiej Cerkwi – należy przedłożyć dokumenty ze swojej Cerkwi potwierdzające zdolność do zawarcia małżeństwa.
4. Każdy z dwóch Patriarchatów może udzielać wszystkich innych Sakramentów nowej rodzinie z takiego małżeństwa.
5. Żadna z obydwu Cerkwi nie ma prawa udzielać Sakramentów osobie, która nie spełnia kanonów zgodnie z Tradycją Apostolską.

To są tylko przykładowe, jedne z ważniejszych porozumień, ale nie jedyne. Niektórzy wręcz ośmielają się stwierdzić, że dialog jest praktycznie/prawie zakończony, a teraz nas czeka długi – jak to bywa w Cerkwi – proces recepcji. Niektórzy są jednak mniej optymistyczni.

Polecam też artykuł o. Petera Farringtona, kapłana z niegdyś autonomicznej Cerkwi brytyjskiej w jurysdykcji koptyjskiej, a gdy ta popadła w schizmę, to przeszedł do „głównego” Kościoła koptyjskiego. Sam duchowny jest wielkim orędownikiem tzw. orthodoxunity, czyli powrotu do pełnej jedności Cerkwi bizantyjskich prawosławnych i orientalnych. Tytuł tekstu i link do niego: Jak Cerkwie dochalcedońskie mogą stać się chalcedońskimi? – O zjednoczeniu dwóch prawosławnych rodzin