Wielki Czwartek to początek Triduum Paschalnego (w łac. również Triduum Sacrum, po grecku Trimeron, po arabsku As-Salasijja – niekiedy jako As-Salasijja ‚id Al-Fish), czyli szczytu roku liturgicznego w każdym Kościele, a przede wszystkim w Historii Zbawienia. Zaczynają dziać się największe Misteria – Tajemnice.
Słowo powiedziało uczniom:
„Idźcie, przygotujcie Paschę w Wieczerniku,
umacniającą rozum, Paschę inaugurującą Tajemnice,
słowem prawdziwym i bez kwasu,
wysławiajcie wspaniałą łaskę”.
[z 9-tej pieśni Kanonu Wielkiego Czwartku]
Skupię się na tradycji bizantyjskiej z kilkoma elementami Cerkwi orientalnych i tradycji łacińskiej, ale wygląda to bardzo podobnie nie tylko w ramach rytów wschodnich, ale także i zachodnich. Są to najstarsze nabożeństwa, zatem najbardziej podobne do siebie, bez względu na szerokość geograficzną.
1. Kolor szat liturgicznych jaśniejszy; zgodnie z regułami Świętej Góry Athos, powinien być to czerwony ze złotymi elementami – i rzeczywiście, w wielu parafiach na świecie tak to wygląda, choć można też spotkać fiolet (za mało uroczyście) albo nawet biel (to przesada). Czerwień ze złotem nawiązują do królewskości Chrystusa, Jego mesjańskości oraz Jego arcykapłaństwa i ofiarowanej tego Dnia Jego Krwi dla nas, w sakramencie Eucharystii. Wystrój cerkwi pozostaje czarny, jednak zapalają się światła. Na środku ikona Mistycznej Wieczerzy (ustanowienie Eucharystii, obmycie Nóg, albo obydwie), która pozostaje (o czym tradycja wschodniosłowiańska często – ale nie zawsze – niestety zapomina) aż do trzeciej Ewangelii Jutrzni Wielkiego Piątku włącznie.
2. Melodie zmieniają się na świąteczne z wyjątkiem troparionu – co prawda innej treści, lecz śpiewanego w ten sam sposób co w poprzednie trzy dni: powoli, donośnie i ze słodyczą. Zaprzestaje się klękania i pokłonów oraz czytania modlitw z nimi związanych aż do wieczoru Niedzieli Pięćdziesiątnicy; wyjątki to pokłony przed Krzyżem w Wielki Piątek oraz płaszczanicą w Wielki Piątek i Wielką Sobotę.
3. Świąteczna Jutrznia, choć z elementami melorecytowanymi jak trzy poprzednie; m. in. Wielka Doksologia – Chwała na wysokościach Bogu – jest melorecytowana, a nie śpiewana; to w przeciwieństwie do tradycji zachodniej gdzie nie była ona w ogóle odmawiana przez cały Wielki Post, a w Wielki Czwartek jest, i do tego zaśpiewana uroczyście, z dzwonami. To nabożeństwo to już nie jest Jutrznia Oblubieńca, jak w poprzednie trzy dni – po wielkotygodniowym alleluja, które towarzyszy nam już czwarty dzień, śpiewany jest troparion Wielkiego Czwartku Kiedy chwalebni uczniowie podczas umycia nóg na Wieczerzy (cs. Jegda slawnii uczenicy)….
Śpiew w cerkiewno-słowiańskim z polskimi napisami:
Tak jak na Jutrzniach Oblubieńca, i zarazem jak na jutrzniach świątecznych i niedzielnych, czytana jest Ewangelia dnia, w tym przypadku jest to Łk 22, 1-39. Śpiewana jest nie trójpieśń, ale pełny świąteczny kanon składający się z dziewięciu pieśni. Tutaj śpiew samych irmosów, w tym miejscu pełny tekst w języku polskim (strony 10-13). Zachęcam do zapoznania się z tym tekstem, gdyż jest on chyba jednym z najpiękniejszych i najgłębszych w rycie bizantyjskim.
4. Proste godziny kanoniczne (cs. czasy): pierwsza, trzecia, szósta i dziewiąta, bez elementów postnych typu dodatkowe modlitwy lub czytania. Od tego dnia do Niedzieli o Tomaszu (inaczej Antypaschy) nie są odmawiane na jakimkolwiek nabożeństwie katyzmy, czyli psałterz; jedynie po trzy psalmy przypisane do godzin kanonicznych, sześciopsalmie na jutrzni i psalm 103 na wieczerni są czytane. Tak Cerkiew chce się skupić tylko na tym, co się teraz dzieje, na centrum Zbawienia. Za to – co nietypowe – na pierwszej godzinie kanonicznej Wielkiego Czwartku, która łączy się bezpośrednio z Jutrznią, czytany jest fragment Księgi Jeremiasza (Jr 11, 18-23, 12-15).
5. Uroczysta, jedna z kilku w roku Liturgii z pełną konsekracją sprawowana popołudniu/wieczorem. To, że obecnie w większości – ale nie wszystkich! – parafii jest sprawowana rano, to krzywdząca innowacja spowodowana kilkoma czynnikami; w tym artykule piszę o tym, jak ta Liturgia i cały Ten Dzień powinny wyglądać. Jest to zarazem bardzo specyficzna Liturgia.
Nie dość, że to używana 10 razy do roku Boska Liturgia Bazylego Wielkiego, z bardzo długą Anaforą Eucharystyczną, to łączy się bezpośrednio z Wieczernią. Bywa ona nazywana Liturgią Liturgii – to z tej Liturgii przecież wywodzą się wszystkie inne Liturgie.
Ponadto:
a) Na początku Liturgii śpiewane są specjalne stichery wielkoczwartkowe (nagranie po angielsku); w ich trakcie dopiero powinien być oczyszczony i przygotowany ołtarz – to specyficzny wielkoczwartkowy obrzęd, obecnie chyba tylko w niektórych miejscach się to praktykuje, przykład z Serbii:
b) Pierwsze trzy czytania na Boskiej Liturgii są ze Starego Testamentu (czyli tak jak w wielkie święta, że są trzy, a nie dwa jak np. w poprzednie dni), a konkretnie z Księgi Wyjścia (19, 10-19), Księgi Hioba (38, 1-21; 42, 1-5) oraz Księgi Izajasza (50, 4-11). Po śpiewie trisagionu Święty Boże, jak na każdej Liturgii z konsekracją, następuje śpiew prokimenonu (wybranych wersetów danego psalmu) i czytanie z listu św. apostoła Pawła do Koryntian (1 Kor 11, 23-32), które jest nie tylko świadectwem czynu Chrystusa z Wielkiego Czwartku wieczór i że już pierwsi chrześcijanie czynili to na pamiątkę, lecz także napomnieniem, że do Eucharystii trzeba przystępować godnie, a inaczej winnym się jest Ciała i Krwi Pańskich. Przecież Judasz w Wielki Czwartek również przyjął Ciało i Krew Chrystusa, i to z samych Jego rąk, a i tak zdradził – Eucharystia nic nie da, jeśli przystępujemy do Niej nierozumnie, z zamroczoną duszą. Dlatego musimy przystępować tak, jak kapłan wzywa na każdej Liturgii, wychodząc z Kielichem Pańskim, by udzielić Priczastia wiernym: z bojaźnią (Bożą), wiarą i miłością. Warto też zauważyć, iż apostolskie czytania (tj. z Listów apostolskich i Dziejów) wracają do nabożeństw (oprócz sobór i niedziel) dopiero właśnie w Wielki Czwartek po raz pierwszy od Wielkiego Postu; pomijam 3 specjalne okazje w trakcie niego, które mogą, ale nie muszą się zdarzyć. I te czytania zostaną już z nami jutro, pojutrze i do końca – to także wskazuje na wyjątkowość czasu od Wielkiego Czwartku.
Następnie, po śpiewie alleluja – które ma aż trzy wersety, miast jednego – jest czytana Ewangelia; to jedyny raz w roku, by w ramach jednego czytania Ewangelicznego na Liturgii była to kompilacja różnych Ewangelii. W ten oto sposób to jedna z najdłuższych (albo i najdłuższa) Ewangelii w roku liturgicznym. Wszystko w celu jak najwierniejszego oddania tego Dnia (oto fragmenty czytane w ramach tej jednej Ewangelii Mat 26,1–20; J 13,3–17; Mat 26,21–39; Łk 22,43–45; Mat 26,40–27,2; tutaj można zobaczyć po polsku już skompilowane, jak to jest czytane w cerkwi, str. 43-46).
c) Zamiast Hymnu Cherubinów, śpiewany jest hymn Twej Mistycznej Wieczerzy (cs. Wieczeri Twojeja Tajnyja) kończący się trzykrotnym „alleluja” – to jeden z dwóch razy, obok Wielkiej Soboty, kiedy nie śpiewa się zwyczajnego Hymnu Cherubinów.
Twej Mistycznej Wieczerzy
jako uczestnika przyjmij mnie dziś, Synu Boży;
nie ujawnię bowiem Tajemnicy Twej wrogom,
ani nie ucałuję Cię jak Judasz,
lecz jak łotr wyznaję Ciebie:
wspomnij mnie Panie w Królestwie Twoim.
Alleluja, alleluja, alleluja
Również Koptowie śpiewają ten hymn, i, co ciekawe, po grecku:
Więcej nagrań tego hymnu w różnych językach oraz tekst cerkiewnosłowiański w tym artykule.
d) Śpiewa się zadostojnik, czyli irmos dziewiątej pieśni kanonu, tak jak na święta z grona dwunastu wielkich, więcej o nim + nagrania w różnych językach w tym wpisie.
Nagranie w cerkiewnosłowiańskim audio mp3
Gościnnością Pana
i nieśmiertelną Ucztą
w górnej sali nasyćmy się,
z podniesionymi w górę umysłami
przyjdźcie, wierni,
nauczywszy się wzniosłych Słów od Słowa,
Które wysławiamy!
e) Na zapriczastiu (Komunia kleru i przygotowanie do Komunii świeckich) – nie śpiewa się nic innego poza hymnem Twej Mistycznej Wieczerzy; czasem jednak śpiewa się Kanon Wielkiego Czwartku, bywają też czytane Modlitwy przed Eucharystią, które wierny przed każdym Jej przyjęciem powinien odmawiać.
f) W katedrach-siedzibach Cerkwi autokefalicznych w ramach tej Liturgii może być dokonany – w zależności, czy danego roku zaistniała taka potrzeba – obrzęd poświęcenia myronu, tj. krzyżma, niezbędnego do sakramentu bierzmowania (miropomazania).
Przygotowywanie składników, w liczbie ponad 50, rozpoczyna się w połowie Wielkiego Postu, zaś ich gotowanie w Wielki Poniedziałek. Zdjęcie na górze ukazuje, jak to wygląda w Rosji, natomiast w tym nagraniu video można zobaczyć, jak to się odbywa w USA.
Tekst poświęcenia myronu w rycie bizantyjskim po polsku
W rycie rzymskim po reformach z połowy XX wieku ten obrzęd ma miejsce tego dnia, ale nie w trakcie wieczornej Liturgii Wieczerzy Pańskiej – jak to było wcześniej, tak jak na Wschodzie – a specjalnej Mszy Krzyżma, która gromadzi kapłanów z całej diecezji pod przewodnictwem biskupa (gwoli wyjaśnienia – krzyż jest zasłonięty od V niedzieli Wielkiego Postu, i zostanie odsłonięty następnego dnia, w Wielki Piątek, bo ukrzyżowanie w Wielki Czwartek jeszcze się nie wydarzyło):
g) Z konsekrowanych na tej Liturgii Darów część się zostawia na cały rok dla chorych; na wszystkich pozostałych Liturgiach – z wyjątkiem niedziel wielkopostnych i Palmowej, z racji Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów w tygodniu – są one spożywane wszystkie , tj. Te co zostaną po Eucharystii wiernych, przez kapłana. Bo każda Liturgia na nowo uobecnia, to nowe przeżycie i zjednoczenie z Bogiem.
h) Inne hymny na czas udzielania Eucharystii i po niej, przede wszystkim wielokrotnie powtarzane Twej Mistycznej Wieczerzy. Tego dnia do Kielicha Pańskiego, by przyjąć Ciało i Krew Chrystusa, powinien przystąpić każdy prawosławny chrześcijanin, jeśli tylko nie ma przeszkód kanonicznych. W niektórych krajach, np. w Serbii, w kalendarzach cerkiewnych jest to wyraźnie napisane; również inni teologowie podkreślają, iż tego dnia należy uczynić wszystko, by być w gotowości wraz z całą wspólnotą parafialną do pełnego uczestnictwa w Wieczerzy Pańskiej – a pełne uczestnictwo to Priczastie: to słowo, którym określamy Sakrament Eucharystii, oznacza „udział”. Tu nie chodzi tylko o symbolikę, że to dzień ustanowienia tego Sakramentu; tu chodzi o to, być wiernym Chrystusowi do końca, by iść z Nim na śmierć Krzyżową i pogrzeb (czyli zniszczenie swoich grzechów), by potem z Nim przejść i powstać jako nowy, Boży człowiek. Przecież to jest celem całej wędrówki rozpoczętej od Jerycha, jeszcze przed Przedpościem! Bez zjednoczenia się z Chrystusem w Jego Ciele i Krwi prawdziwa Pascha nie jest możliwa!
i) Po Eucharystii święty obrzęd umycia nóg, który powinien być dokonany w każdej parafii, niestety w niektórych miejscach jest on tylko w katedrach – a po prostu, wersja z biskupem jest tylko nieco inna, co nie znaczy że tego obrzędu ma nie być; w Triodzie Postnej po opisie Wielkoczwartkowej Liturgii jest wyraźny napis: Po zaambonnej modlitwie następuje obrzęd obmycia nóg, jak to przewiduje ustaw [typikon].
Najpierw śpiewane są specjalne hymny oraz czytana szczególna ektenia. Jeden z tychże hymnów:
Chryste Boże, który przepasałeś się ręcznikiem
i umyłeś nogi uczniom,
obmyj grzechy naszych dusz i przepasz nas węzłem duchowym,
abyśmy czynili przykazania Twej łaskawości.
Wykonanie audio mp3 w cerkiewno-słowiańskim
Potem nogi są obmywane dwunastu kapłanom, ewentualnie dwunastu mężczyznom poza katedrami; choć w parafiach rumuńskich, palestyńskich czy aramejskich bywa obmywanie nóg dzieciom płci obojga, zaś u Koptów wszystkim zgromadzonym wiernym!
U prawosławnych Aramejczyków:
W trakcie tego obrzędu czytana jest Ewangelia o tym wydarzeniu, i w tym czasie główny celebrans robi dokładnie to, co opisuje Ewangelia (czyli jak np. jest opasał się ręcznikiem, to tak czyni), z ostatnim kapłanem – zazwyczaj najstarszym pod względem służby – przeprowadza taki sam dialog, jak ze św. Piotrem.
W Rumunii:
W tradycjach koptyjskiej, etiopskiej i erytrejskiej przed obmyciem nóg dokonuje się wielkiego poświęcenia wody i jest ona nalewana do buteleczek, które wierni zabierają do domu – tak samo, jak na Epifanię. Ponadto Etiopczycy wrzucają jakieś zielsko do tej wody.
Obrzęd ten pod przewodnictwem prawosławnego patriarchy Etiopii Macieja
Ormianie zabierają również buteleczki z Wielkiego Czwartku, ale nie z wodą, a oliwą, która jest dodawana do wody z miską stosowanej do obrzędu, na pamiątkę również namaszczenia Chrystusa w Wielką Środę.
Ormiańskie prawosławne hymny na święty obrzęd umycia nóg:
Na obrzędzie obmycia nóg Liturgia ta, mimo specjalnego rozesłania Dnia, niemalże się urywa, choć bywa jeszcze gdzieniegdzie śpiewany fragment trójpieśni Wielkiego Piątku Umywszy nogi i oczyściwszy się przez przyjęcie Twej Boskiej Tajemnicy, Chryste, teraz słudzy z Syjonu weszli na wysoką Górę Oliwną… To ma swój głęboki sens… W rycie rzymskim ta Liturgia też nie ma typowego zakończenia: kończy się procesją do ciemnicy – symbol Ogrodu Oliwnego – z Darami Eucharystycznymi, przy śpiewie hymnu Sław języku Tajemnicę (łac. Pange Lingua Gloriosi).
Po polsku:
Po łacinie i angielsku z katedry rzymsko-katolickiej w Waszyngtonie:
U Koptów pod koniec tej Liturgii, w trakcie udzielania Eucharystii, jest odmawiana wieczernia (tzw. 11-ta godzina).
Patrząc na cały ten obrzęd umycia nóg, jego umiejscowienie, a także teologię (porównywaną w części hymnografii do chrztu!) myślę, że ważnym jest, by ta Liturgia była jednak po południem, i z obrzędem obmycia nóg w każdej parafii.
6. Po tym następuje jedna z trzech w ciągu roku słynnych postnych wieczerzy, obok Wigilii Bożego Narodzenia i Wigilii Epifanii – oczywiście, nadal jest post ścisły (w poprzedni trzy dni prawie nic się nie je, do tego bez ryby, mięsa, nabiału i oleju), ale można zjeść nieco bardziej syto, i do tego coś gotowanego na oleju. To ostatni posiłek przed wielkanocnym śniadaniem – zgodnie z najstarszymi kanonami, Didascale Apostolorum, w których jest mowa, by od tego czasu nie jeść aż do pierwszego porannego piania koguta w Niedzielę; w księdze Triody też jest mowa o zerwaniu postu dopiero we wczesnych godzinach Niedzielnych, po porannej Liturgii paschalnej – bo służba paschalna bez skrótów powinna się kończyć poranną Liturgią, a nie nocną.
Początek tej wieczerzy w jednym z łacińskich zakonów:
W Indiach prawosławni mają nawet dwie specjalne postne potrawy na tę wieczerzę – jedno to symbolizujący żydowski chleb paschalny tj. Pesaha Appam, a drugie to zupa/napój z mleka kokosowego tj. Pesaha Paal – na to wszystko kładzie się w formie krzyża gałązki palmowe poświęcone rzecz jasna w Niedzielę Palmową.
Jeden z indyjskich prawosławnych hymnów na tę Liturgię „Misterium” (oznacza też „Tajemnicę”, „Sakrament”):
1. Misterium, Misterium Pan Powiedział: Misterium
To Misterium dla mnie i dla mego domu
Refren: Niebiański Pan Bóg, chwalebny Oblubieniec
Wychwalamy Cię, Panie
2. Czystym Barankiem nie była ofiara Abla
Jest nim sam Pan Bóg
Refren
3. Melchizedek, najwyższy kapłan Boga
złożył Ofiarę; to jest Pan!
Refren
7. Święty, żarzący się węgiel dał anioł
Izajaszowi, to sam Pan Bóg!
Refren
10. Pan jest tym owocem Drzewa Życia Edenu
Którego Adam nie mógł zakosztować w Raju…
7. Po owej wieczerzy powinno być odmówione małe powieczerze, na którym śpiewana jest trójpieśń autorstwa św. Andrzeja z Krety, która łączy poszczególne wydarzenia z Ostatniej Wieczerzy, skupia się na Ogrójcu, ale opowiada też o następstwach tegoż. Oto fragment:
Wy znowu śpicie – powiedział Chrystus do uczniów – czuwajcie,
przybliżył się czas, wstańcie, idźmy Moi przyjaciele,
oto uczeń zdrajca ma całą kohortę
i idzie wydać Mnie, Miłującego człowieka.
Po co jeść, skoro można pościć? 