Jako że 6 stycznia – czyli dzień Objawienia Pańskiego – jest jednym z najstarszych i najchwalebniejszych świąt chrześcijańskich (więcej o jego treści tutaj), to jego obrzędy liturgiczne i ludowe należą do najbogatszych z całego roku.
Kolor liturgiczny to raczej biały, jak na Paschę, Boże Narodzenie i Przemienienie Pańskie. W niektórych tradycjach można spotkać się z niebieskim – zapewne skojarzenie z wodą.
I WIELKIE POWIECZERZE
Sprawowane w wigilię święta wieczór, 5 stycznia; w parafiach powieczerza sprawowane są rzadko, tylko na wielkie okazje. Łączy się ono z litiją.
1. Melorecytowane modlitwy początkowe i psalmy (4, 6, 12, 24, 30, 90 – w praktyce parafialnej część jest pomijana), aż rozlega się pierwszy zwycięski śpiew: Z nami Bóg, zrozumcie to, poganie, i upokorzcie się, albowiem z nami Bóg! Śpiew angielski:
2. Melorecytowane modły powieczerza, aż rozlega się kolejny tryumfalny śpiew, na który carskie wrota zostają otwarte (tak to przez całe nabożeństwo są zamknięte): troparion Objawienia Pańskiego na ton 1 (cs. Wo Ijordanie):
Gdy w Jordanie chrzczony byłeś, o Panie,
objawiła się Trójca najgodniejsza pokłonu.
Rodzica bowiem głos zaświadczył o Tobie,
nazywając Cię umiłowanym Synem,
Duch zaś w postaci gołębicy
potwierdził prawdziwość tych słów.
Objawiłeś się, Chryste Boże,
i świat oświeciłeś, chwała Tobie!
Jego śpiew w 13 językach:
3. Następne melorecytowane modlitwy powieczerza, aż rozbrzmiewa potężny śpiew kontakionu Objawienia Pańskiego, w trakcie którego carskie wrota ponownie są otwarte.
Objawiłeś się dzisiaj światu
i Światłość Twoja, Panie, zaznaczyła się na nas,
rozumnie śpiewających Tobie:
Przyszedłeś i objawiłeś się, Światłości niedostępna.
4. Kolejne melorecytowane modlitwy powieczerza, aż następuje wyjście kleru zza ikonostasu na środek świątyni. To tzw. litija – modlitwa za gromadzonych w świątyni i za świat, litania do wszystkich świętych, błogosławieństwo chleba, wina i oliwy. Kiedy kapłani zmierzają pomiędzy wierny lud, śpiewanych jest pięć sticher na ton 4, autorstwa św. Kosmy z Majumy, oto pierwsza z nich:
Temu, który odziewa się w Światłość jak w szatę,
ze względu na nas spodobało się dzisiaj przyodziać w strumienie Jordanu.
To nie On potrzebował tych strumieni na oczyszczenie,
ale dla nas przygotował odrodzenie.
O, cudzie! Bez ognia przetapia i poucza bez skruszenia,
i zbawia w Nim oświecanych, Chrystus Bóg nasz i Zbawca dusz naszych.
Potem śpiewana jest stichera jego przyszywanego brata, świętego Jana Damasceńskiego:
Panie, chcąc spełnić to, co ustanowione od wieków,
od całego stworzenia przyjąłeś posługujących Twojej Tajemnicy:
od aniołów Gabriela, od ludzi Dziewicę, od niebios gwiazdę
i od wód Jordan, w którym zniszczyłeś nieprawości świata,
Zbawco nasz, chwała Tobie!
Po litanii, kiedy kapłani z przedsionka przechodzą przed stolik z chlebami, winem i oliwą znajdującym się przed ikonostasem, śpiewana jest ta stichera:
Nad rzeką Jordan zobaczył Ciebie Jan do niego idącego, i powiedział:
Chryste Boże, po cóż przyszedłeś do sługi, skoro nie masz zmazy, Panie?
W czyje imię mam Ciebie ochrzcić? Ojca? Przecież nosisz Go w sobie?
Syna? Przecież sam jesteś wcielonym Synem.
Ducha Świętego? Przecież Jego dajesz wiernym.
Objawiłeś się, Boże, zmiłuj się nad nami.
Śpiew tego hymnu w cerkiewno-słowiańskim:
Po zwyczajnych modlitwach na koniec litiji śpiewany jest trzykrotnie troparion Epifanii. Po powieczerzu spożywana jest postna, uroczysta wieczerza wigilijna, o czym więcej we wpisie o Wigilii Objawienia Pańskiego.
Honduras:
II JUTRZNIA
1. Początek zwyczajny, melorecytowane sześciopsalmie, ektenia, po czym diakon wychodzi przed ikonostas wołając: Bóg i Pan, i objawił się nam! (te wersety w to święto mają szczególną moc). Po czym śpiewany jest troparion Chrztu Pańskiego.
2. Recytacja psalmów, po czym czytane/śpiewane są cztery sedalny (katyzmy).
3. Śpiew polijeleja (psalmy 134-135), w trakcie którego zapalają się światła, otwierają się carskie wrota, a kapłani wszyscy i asysta liturgiczna wychodzą zza ikonostasu na środek świątyni. W ramach polijeleja śpiewane są też specjalnie wybrane wersety psalmu oraz, u Słowian, uwielbienie (cs. wieliczanie): Uwielbiamy Ciebie, Dawco Życia Chryste, który teraz dla nas w ciele zostałeś ochrzczony przez Jana w wodach Jordanu!
Po tym śpiewana jest antyfona świąt z grona 12 największych, do jakich oczywiście należy Objawienie Pańskie: Od młodości mojej (cs. Ot junosti mojeja).
4. Śpiew prokimenonu na ton 4: Morze ujrzało i uciekło, Jordan cofnął wody swoje.
Czytanie Ewangelii (Mk 1, 9-11). Recytacja psalmu 50, oraz śpiew stichery po Ewangelii:
Bóg Słowo objawił się w ciele rodzajowi ludzkiemu,
stojąc w Jordanie i chcąc być ochrzczonym,
i mówi do Niego Poprzednik:
Jakże wyciągnę rękę i dotknę głowy Tego, który wszystko trzyma?
Chociaż i jesteś Dzieckiem Marii, to wiem, że jesteś Bogiem Przedwiecznym,
chodzisz po ziemi opiewany przez
serafinów i sługa nie nauczy się chrzcić Władcy.
Niedościgniony Panie, chwała Tobie!
Nagranie audio mp3 tej stichery w cerkiewno-słowiańskim (staroobrzędowcy rosyjscy)
e) Wreszcie rozbrzmiewa pełny – a nie tylko katabasja, jak to było 1 stycznia – Kanon Objawienia Pańskiego.
Wykonanie rosyjskie irmosów tegoż kanonu:
IX pieśni Kanonu Teofanii po grecku:
W tym czasie u wschodnich Słowian odbywa się też jeleopomazanije – namaszczenie czół olejem przez kapłana zgromadzonych wiernych, którzy całują również będącą na środku ikonę święta.
Po Kanonie śpiewany jest eksapostilarion Objawienia Pańskiego (cs. Jawisja Spas):
Objawiłeś, Zbawco, łaskę i prawdę w strumieniach Jordanu
i będących w ciemności i cieniu śpiących oświeciłeś,
bowiem przyszedłeś i objawiłeś się, Światłości niedostępna.
Nagranie audio mp3 w języku cerkiewno-słowiańskim
5. Śpiew sticher pochwalnych Objawienia Pańskiego, po których następuje Wielka Doksologia (cs. Weliko Slawoslowije) – Chwała na wysokościach Bogu! (cs. Slawa w wisznih Bogu!). Na jej koniec, tak jak inne święta z grona 12 największych, zostaje odśpiewany troparion prazdnika.
6. To ostatni, dwunasty dzień (bo wigilia Epifanii ma Królewskie Czasy i te nie mogą być zastąpione) począwszy od Bożego Narodzenia, gdzie zamiast godzin kanonicznych (cs. czasów) w tradycjach wschodniosłowiańskich za jedną godzinę kanoniczną mogą być zaśpiewane trzy kolędy. Prawosławni mają też specjalne kolędy epifanijne.
Jedna z rumuńskich:
Jedna z greckich:
Grecka wersja disco:
Fińska:
III BOSKA LITURGIA
Celebrowana ta autorstwa św. Jana Chryzostoma, ale jeśli wigilia Epifanii wypada w sobotę lub niedzielę, wtedy w dzień święta sprawowana jest Liturgia św. Bazylego Wielkiego, a w Wigilię Jana Złotoustego.
1. Normalne rozpoczęcie Błogosławione Królestwo (cs. Blagoslowiennoje Carstwo) i ektenia. Na tak wielkie święta bywa, że ektenia, czy pojedyncze inne elementy rozbrzmiewają w różnych językach albo na melodie z innych tradycji – by Dobra Nowina dotarła do każdego człowieka, i jako znak powszechnego zwycięstwa Wiary Prawosławnej.
2. Śpiew trzech antyfon Objawienia Pańskiego.
Antyfona pierwsza:
Antyfona druga:
Trzecia antyfona to de facto Epifanii przeplatany wersetami. Wtedy następuje tzw. małe wejście, czyli duchowieństwo i asysta liturgiczna wychodzi przed ikonostas, z Ewangeliarzem. Po Chwała Ojcu śpiewany jest kontakion Objawienia Pańskiego.
Tak wygląda małe wejście na Epifanię w Afryce:
3. Nie jest śpiewany trisagion (Święty Boże, cs. Swiatyj Boże), lecz hymn: Wy wszyscy, którzyście ochrzczeni w Chrystusie, przyoblekliście się w Chrystusa, alleluja! (cs. Jelici wo Hrista krestistesja, wo Hrista oblekostesja, alliluja!). Albowiem Objawienie Pańskie to jedno z tych świąt, w trakcie którego odbywały się chrzty i bierzmowania, obrzędy przyjęcia do Cerkwi katechumenów. Dosyć logiczne, skoro sam Jezus Chrystus tego dnia przyjął chrzest 😉
Śpiew grecki i angielski (polifonia):
Śpiew arabski:
Więcej o tym hymnie i nagrania w przeróżnych językach w tym wpisie.
4. Prokimenon na ton 4: Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie. Pan i Bóg, i objawił się nam! Apostoł to Tt 2, 11-14. Śpiew alleluja, czytanie Ewangelii Mt 3, 13-17.
5. Dalej Liturgia toczy się zwyczajowo. Jako hymn do Bogurodzicy śpiewany jest zadostojnik Objawienia Pańskiego:
Uwielbiaj, duszo moja, czcigodniejszą od niebieskich zastępów,
Dziewicę przeczystą Bogurodzicę!
Żaden język nie jest w mocy godnie wysławić
i nawet anielskie umysły mają wątpliwości,
jak śpiewać Tobie, Bogurodzico,
ale jako łaskawa przyjmij wiarę,
bowiem znasz naszą żywą miłość,
Ty jesteś Orędowniczką chrześcijan, Ciebie uwielbiamy.
Śpiew zadostojnika Epifanii po rumuńsku:
Nagranie audio mp3 tegoż zadostojnika w cerkiewno-słowiańskim
Nagranie audio mp3 tegoż zadostojnika po grecku (polifonia)
Natomiast koinonikon (cs. zapriczastnyj), czyli śpiew na Komunię to: Boża zbawcza łaska objawiła się wszystkim ludziom, alleluja!
Nagranie audio mp3 koinonikonu Epifanii po angielsku
IV OBRZĘD WIELKIEGO POŚWIĘCENIA WODY
Ma on miejsce bezpośrednio po Boskiej Liturgii, po grecku nazywa się wielka hagiasma. Obrzęd ten można właściwie zaliczać do jednego z Sakramentów (Misteriów=Tajemnic), gdyż ta święcona woda się zmienia i nie podlega zepsuciu (jeśli oczywiście do niej nie plujemy czy coś w tym stylu ;p), czyli, przejawia się tu działalność Boża przez ludzkie obrzędy, zmienia się esencja w sposób niewidzialny, dla Zbawienia. Tu też należy przypomnieć, iż w Cerkwi prawosławnej nie ogranicza się liczby Sakramentów do siedmiu – takie wyliczenia to wpływ zachodni, niezgodny z Tradycją. Wodę tę zaleca się pić na czczo – w dzień święta, a potem przy chorobie duszy i/lub ciała, stosuje się do niej nawet terminy priczastitisja, czy po arabsku tanāłal – obydwa odnoszą się do przyjmowania (spożywania, brania udziału w) Eucharystii. W większości tradycji panuje zwyczaj pójścia z procesją nad zbiornik wodny w okolicy, i tam dokonania wielkiego poświęcenia i kąpania się w tej wodzie (och, chciałabym tego kiedyś doświadczyć! ;D).
Chyba najbarwniejsze procesje są w Etiopii, to w samej stolicy na Epifanię, zwaną tam Timket:
W niektórych krajach w tej wodzie odbywa się konkurs o wyłowienie krzyża, tak to wygląda w USA:
Macedonia:
Ponadto, to właśnie tą wodą zostają potem skropione mieszkania wiernych przez kapłana w ramach wizyty duszpasterskiej, tzw. „kolędy”, które rozpoczynają się od tego dnia. Na jej przebieg składa się też czytanie Ewangelii (o chrzcie w Jordanie lub Zacheuszu) oraz specjalne modlitwy za domowników, po czym jest czas na rozmowę i skosztowanie nie-postnych wypieków (wszak Wielki Postu tuż tuż!).
Przebieg wielkiego poświęcenia wody:
1. Kapłani wraz ze służbą liturgiczną wychodzą na środek świątyni przed ikonę świąteczną, lub przed cerkiew, lub idą nad zbiornik wodny z wiernymi.
W każdym z tych miejsc przygotowane są wielkie naczynia z wodą, bywają też mniejsze, które zostaną rozdane ludziom – lub bywa, że ludzie przynoszą je ze sobą (oprócz małych buteleczek czy słoików widywane są też karnistry). Śpiewane są, po dwa razy, krótkie hymny. Drugi z nich brzmi tak:
Dzisiaj poświęcany jest żywioł wody, rozdziela się Jordan
i zatrzymuje potok swych wód, widząc Władcę chrzczonego.
Śpiew serbski w cerkiewno-słowiańskim tegoż hymnu:
Śpiew arabski tego samego hymnu:
Całość tych sticher na wyjście do epifanijnego wielkiego poświęcenia wody po polsku brzmi tak:
2. Czytane są trzy paremije z Księgi Izajasza: Iz 35, 1-10 oraz Iz 55, 1-13 oraz Iz 12, 3-6. Śpiew prokimna, i czytanie Apostoła (1 Kor 10, 1-4). Śpiew alleluja. i czytanie Ewangelii wg św. Marka (1, 9-11).
3. Potem wygłaszana jest ektenia, z dodatkowymi wezwaniami dotyczącymi oświęcanej/poświęcanej/święconej właśnie wody. W tym czasie kapłan czyta specjalna modlitwę po cichu, a po ektenii – kolejną modlitwę na głos, przy czym jej pierwsze zdanie donośnie powtarza trzy razy: Wielki jesteś, Panie, i przedziwne są Twoje czyny i żadne słowo nie podoła, by móc wysławiać Twoje cuda (w tradycji arabskiej chór/lud po każdym tym zawołaniu śpiewa: Chwała Tobie, Panie!). W jej środku powtarza trzy razy zdanie: Ty przeto, Człowiekolubcze, Królu, przyjdź i teraz przez zstąpienie Świętego Twego Ducha, i uświęć tę wodę, maczając przy tym lekko palce w wodzie lub zapalone świece (np. w każdym z kubłów, w rzece, jeziorze etc.), lub też dmucha na nią.
4. Po odczytanych modlitwach kapłan, przy śpiewie troparionu Objawienia Pańskiego, zanurza krzyż w wodzie. W niektórych miejscach krzyż może być obłożony bazylią czy innym kwieciem (ładnie pachnie wtedy!).
5. Po tym poświęceniu kapłan kropi cerkiew i wszystkich zgromadzonych w niej wierni tą nowo-poświęconą wodą. Potem także przy zwyczajowym całowaniu krzyża na koniec Liturgii duchowny kropi tą wodą głowę każdego kolejnego wiernego.
Następnie wszyscy sobie nalewają wody i zabierają ją do domu, niektórzy – jeśli jest taka możliwość – kąpią się w nowo-poświęconej wodzie. Różne są regionalne pozdrowienia, ja najbardziej lubię to serbskie: Bog se javi! Vaistinu se javi! czyli Bóg się objawił! Prawdziwie się objawił!
Po czym wszyscy się rozchodzą do domów, by zjeść uroczysty posiłek, zawierający wszystko – bo to wielkie święto, w które nigdy nie ma postu.
Jakiś monaster w Egipcie:
Są trzy możliwe pory sprawowania wyżej opisanych nabożeństw:
a) wielkie powieczerze wieczorem w Wigilię Epifanii (5 stycznia), jutrznia, Boska Liturgia i wielkie poświęcenie wody w dzień Epifanii (6 stycznia) rano;
b) wielkie powieczerze i jutrznia wieczorem w Wigilię Epifanii jako wsienocznoje bdienije, Boska Liturgia i wielkie poświęcenie wody w dzień Epifanii (6 stycznia) rano;
c) na wzór Bożego Narodzenia, bo pierwotnie było to jedno święto, czyli wielki powieczerze późno w nocy, bezpośrednio po nim jutrznia, Boska Liturgia i wielkie poświęcenie wody jeszcze przed świtem.
Objawienie Pańskie kończy okres świętych dni i wieczorów, które rozpoczęły się wraz z Bożym Narodzeniem, mimo że Epifania ma swój okres poświęcia do 14 stycznia. Dzień po Epifanii wracamy, aż do Triody Postnej (której pierwszym etapem jest Przedpoście), do zwyczajnego trybu tygodnia i żywienia, czyli środa i piątek post, reszta dni nie-postna.
Po co jeść, skoro można pościć? 