Uwaga wstępna! Daty podaję według mineji, tj. kalendarza cerkiewnego i ksiąg liturgicznych – jeśli ktoś posługuje się starym stylem i nie pamięta faktycznych dat, a tylko te świeckie, to musi dodawać 13 dni. To, co piszę, wypływa z własnego doświadczenia, różnych zaobserwowanych tradycji – to tylko przykłady, nie żadna wyrocznia! Ufam jednak, że komuś może coś się z tego przydać…
WSTĘP
Mimo faktu, iż po Passze jest to najstarsze święto, i równe rangą Bożemu Narodzeniu – pierwotnie zresztą się z nim łączyło, i liczne ślady tego zachowały się do dzisiaj – już raczej nie jest to przedmiotem tekstów gazetkowych, nagłówków internetowych itp. Albo mamy tylko materiały medialne o Orszakach Trzech Króli, albo o „prawosławnym morsowaniu”, tj. kąpielach w kreszczeńskiej wodzie, tzn. pobłogosławionej w ramach obrzędu wielkiego poświęcenia wody. A jednak przygotowywaliśmy się w Adwencie-Poście Bożonarodzeniowym także do tego święta, co zresztą dobrze widać w niektórych rytach wschodnich jak i zachodnich, gdzie przewijała się postać świętego Jana Chrzciciela.
Zanim więc przejdę do tytułowych dni, przypominam o Przedświęciu Epifanii, które jest od 2 do 4 stycznia włącznie. Przez te trzy dni dalej nie ma postu, spokojnie można się dalej spotykać świątecznie, śpiewać kolędy, zostawić wystawioną ikonę Narodzenia Pańskiego. W ramach modlitw porannych i wieczornych proponuję poniższe rozwiązania.
Zamiast troparionów Bogurodzico Dziewico (cs. Bogorodice Dewo) i Zbaw Panie (cs. Spasi Gospodi) troparion Przedświęcia Teofanii.
| Przygotuj się Zabulonie, bądź gotów Neftali, a ty rzeko Jordan stań i zawróć swój bieg, i z radością spotkaj Pana przychodzącego by się ochrzcić. O Adamie, wesel się z Pierwszą Matką, i nie kryjcie się jak żeście się dawien kryli w Raju, bowiem On gdy wzrok wasz nagi, objawił się byście ubrali pierwszą szatę. Chrystus objawił się pragnąc odnowić całe stworzenie. | Гото́вися, Завуло́не, и красу́йся, Неффали́ме, Иорда́не реко́, ста́ни, подыми́, взыгра́я, крести́тися гряду́ща Влады́ку. Весели́ся, Ада́ме с прама́терию, не кры́йта себе́, я́коже в раи́ пре́жде, и́бо, на́ги ви́дев вы, яви́ся, да облече́т в пе́рвую оде́жду: Христо́с яви́ся, всю тварь хотя́ обнови́ти. |
Kontakion (rano dodany, a wieczorem pomińmy wówczas zwyczajny kontakion Wzbrannoj Wojewodie – Waleczna Hetmanko):
| Dzisiaj w strumieniach jordańskich był Pan, do Jana wołając: Nie lękaj się mnie ochrzcić, przyszedłem bowiem zbawić Adama, pierwszego stworzonego. | Во струях днесь Иорданских быв, Господь Иоанну вопиет: не убойся крестити Мя, спасти бо приидох Адама первозданнаго. |
I WIGILIA EPIFANII
1. Modlitwy poranne i wieczorne
Jeśli byśmy byli dzięki Łasce Bożej na jutrzni to nie odmawiamy modlitw porannych, gdyż one stanowią skrót tej pierwszej. Tak samo, jeśli byśmy byli na wielkim powieczerzu tego dnia – co już dużo bardziej prawdopodobne – to nie odmawiamy modlitw wieczornych, gdyż ono jest de facto rozbudowaną formą modlitwy przed snem.
Zamiast troparionów Bogurodzico Dziewico (cs. Bogorodice Dewo) i Zbaw Panie (cs. Spasi Gospodi) troparion Przedświęcia Teofanii.
| Niegdyś zawróciła rzeka Jordan, gdy płaszcz Eliasza wzniósł Elizeusz, i rozdzieliły się wody na dwie części, i była dla Elizeusza suchą mokra droga, na obraz zaiste chrztu, po której przechodzimy szybko biegnącą drogę życia: Chrystus objawił się w Jordanie, by uświęcić wody. | Возвращашеся иногда Иордан река милотию Елиссеевою, вознесшуся Илии, и разделяхуся воды сюду и сюду, и бысть ему сух путь, иже мокрый, во образ воистинну Крещения, имже мы текущее жития преходим шествие: Христос явися во Иордане освятити воды. |
Kontakion ten sam, co przedświęcia (rano dodany, a wieczorem pomińmy wówczas zwyczajny kontakion Wzbrannoj Wojewodie – Waleczna Hetmanko)
2. Jak spędzić ten dzień?
Jest to dzień nie mniej ważny od Wigilii Bożego Narodzenia. Jednak kulturowo często schodzi na dalszy plan, może oprócz samego wieczora. Są tu jednak przepiękne nabożeństwa, jedne z najważniejszych i najbardziej rozbudowanych w roku, analogiczne zarówno do Wigilii Bożego Narodzenia, jak też Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty. Często jednak tego dnia pracujemy, i nie sposób iść na nabożeństwa…Najważniejsza jest oczywiście Liturgia – jeśli to nie sobota lub niedziela, łączy się ona z wieczernią oraz wielkim poświęceniem wody, i Liturgię Słowa ma bogatszą od Wigilii Bożego Narodzenia, i ustępuje w tym tylko Liturgii Wielkiej Soboty. Co jednak bardziej istotne – to przyjęcie Eucharystii. Na ile więc możemy – warto na tę Liturgię przyjść. Jeśli nie możemy – to wysłuchać transmisji i poczytać jej teksty (np. dwie stichery i dwa czytania). Jeśli jest to sobota lub niedziela, to po Liturgii powinna być wieczernia z tymi samymi czytaniami, i wielkim poświęceniem wody. Jeśli jesteśmy na Liturgii, i sprawuje się tę wieczernię, to warto na niej zostać. Również tego dnia, przed Liturgią, sprawowane są Królewskie Godziny – tu też warto przynajmniej przeczytać jeden tekst z każdej godziny. Gwoli przypomnienia – jeśli Wigilia wypada w sobotę lub niedzielę, to Godziny są w piątek poprzedzający, i jest to dzień aliturgiczny. Oczywiście, także w tym przypadku możemy wysłuchać transmisji.
Pamiętajmy także, że jest to dzień postu ścisłego – to znaczy, na ile to możliwe, powinniśmy być na czczo do wieczora. Jeśli nie możemy tak pościć, to np. napijmy się wody, zjedzmy coś lekkiego (chleb, orzechy, owoc etc.). A jeżeli nawet tak z jakichś względów nie możemy pościć, to pogadajmy z kapłanem – najlepiej swoim ojcem duchowym. I przyznaję – po braku postu od 25 grudnia ciężko się tak przestawić, mimo że to tylko jeden dzień. Jak ktoś nigdy nie próbował tak ściśle pościć w Wigilię Epifanii – to niech się nie zdziwi trudnościami, mimo że to tylko kilkanaście godzin 😉
3. Wieczerza wigilijna
Na szczęście, wciąż niektórzy ją wśród Słowian praktykują. Warto zachować ten zwyczaj, zwłaszcza że obowiązki pracowe czy szkolne nie powinny aż tak przeszkadzać (choć rozumiem, że mogą).
a) Jeśli wieczorem jest Liturgia z wieczernią albo wielkie powieczerze z litiją, to rozpocznijmy wieczerzę po nich. Jeśli już świąteczna Liturgia jest w nocy – co nierzadkie, wszak to święto ma wspólny korzeń z Narodzeniem Pańskim – to musimy odliczyć minimum 6 a najlepiej 8 godzin to potencjalnego udzielania Komunii (zapewne około półtorej godziny od rozpoczęcia stricte Boskiej Liturgii), i rozpocząć tę kolację odpowiednio wcześnie.
b) Wystrój tak stołu wigilijnego, jak i świątecznego, może być ludowy, albo w barwach Bożego Narodzenia, albo niebieski – tj. nawiązujący do wody. To może przejawiać się w detalach, np. serwetkach albo obrusie (ok, to już nie taki detal). Na środku niech będzie świeca, dobrze jak najmniej używać tego wieczoru światła elektrycznego – no, może poza lampkami na choince.
c) Przykładowy przebieg wieczerzy:
– rozpalenie kadzidła
– wniesienie ikony Chrztu Pańskiego na stół lub do świętego kąta lub koło choinki lub innego zaszczytnego miejsca; ikona może być mała papierowa lub większa; warto, by w świętym kącie lub koło choinki taka ikona stała aż do zakończenia święta, tj. 14 stycznia
– Zapalenie świecy/świec na stole, jako znak Objawiającego się Chrystusa
– czytanie Ewangelii (Łk 3,1-22 – perykopa z Liturgii Wigilii)
– zaśpiewanie/przeczytanie troparionu Wigilii oraz wspólne odmówienie modlitwy Ojcze nasz
– podzielenie się prosforą z Liturgii albo chlebkiem z litiji i pozdrowienie się każdy z każdym
– kilka potraw wegańskich, np. kapusta wigilijna, pierogi z kapustą i grzybami, barszcz, kluski z makiem, kutia i do popicia kompot z suszu
– można puścić nagrania kolęd albo (co lepsze) pośpiewać je
II ŚWIĘTO OBJAWIENIA PAŃSKIEGO
1. Proponuję do modlitw porannych i wieczornych w okresie od 6 do 14 stycznia włącznie dołączać te modlitwy, w języku, który preferujemy (tu podaję polski i cerkiewnosłowiański w zapisie grażdanki):
Troparion
| Gdy w Jordanie chrzczony byłeś, o Panie, objawiła się Trójca najgodniejsza pokłonu. Rodzica bowiem głos zaświadczył o Tobie, nazywając Cię umiłowanym Synem, Duch zaś w postaci gołębicy potwierdził prawdziwość tych słów. Objawiłeś się, Chryste Boże, i świat oświeciłeś, chwała Tobie! | Во Иoрдане крещающуся Тебе, Господи, Тройческое явися поклонение: Родителев бо глас свидетельствоваше Тебе, возлюбленнаго Тя Сына именуя, и Дух в виде голубине извествоваше словесе утверждение. Явлейся Христе Боже и мир просвещей, слава Тебе. |
Kontakion (rano dodany, a wieczorem pomińmy wówczas zwyczajny kontakion Wzbrannoj Wojewodie – Waleczna Hetmanko):
| Objawiłeś się dzisiaj światu i Światłość Twoja, Panie, zaznaczyła się na nas, rozumnie śpiewających Tobie: Przyszedłeś i objawiłeś się, Światłości niedostępna. | Явился еси днесь вселенней, и свет Твой, Господи, знаменася на нас, в разуме поющих Тя: пришел еси и явился еси, Свет Неприступный. |
Wieliczanie – uwielbienie:
| Uwielbiamy Ciebie, Dawco Życia Chryste, Który teraz dla nas w ciele zostałeś ochrzczony przez Jana w wodach Jordanu. | Величаем Тя, Живодавче Христе, нас ради ныне плотию крестившагося от Иоанна в водах Иорданских. |
Zadostojnik (zamiast Dostojno jest – Godnym jest):
| Uwielbiaj, duszo moja, czcigodniejszą od niebieskich zastępów, Dziewicę przeczystą Bogurodzicę! Żaden język nie jest w mocy godnie wysławić i nawet anielskie umysły mają wątpliwości, jak śpiewać Tobie, Bogurodzico, ale jako łaskawa przyjmij wiarę, bowiem znasz naszą żywą miłość, Ty jesteś Orędowniczką chrześcijan, Ciebie uwielbiamy. | Величай, душе моя, Честнейшую горних воинств, Деву Пречистую! Недоумеет всяк язык благохвалити по достоянию, изумевает же ум и премирный пети Тя, Богородице, обаче, Благая сущи, веру приими, ибо любовь веси Божественную нашу: Ты бо христиан еси Предстательница, Тя величаем. |
Pierwszego i Drugiego dnia Świąt zamiast Święty Boże w trakcie naczała, można powiedzieć: Wszyscy, którzyście ochrzczeni w Chrystusie, przyoblekliście się w Chrystusa, alleluja! (cs. Jelici wo Hrista krestitesja, wo Hrista oblekostesja, alliluja!).
A przy modlitwie końcowej można sformułować tekst tak, jak to pada w rozesłaniu Panie Jezu Chryste, Synu Boży, w Jordanie pozwoliłeś ochrzcić się Janowi dla naszego zbawienia, przez modlitwy Najczystszej Twojej Matki… / cs. Gospodi Iisuse Hriste, Sine Bożij, Iże wo Ijordanie krestitisja izwoliwyj ot Ijonna naszego radi spasenija, molitw radi Preczistija Twojeja Matere…. Drugiego Dnia Świąt, czyli w dniu pamięci św. Jana Chrzciciela, 7 stycznia, dodajmy jego imię i zróbmy przy tym znak krzyża na jego cześć.
Jeśli bylibyśmy tego dnia na jutrzni rano, to pomijamy modlitwy poranne.
Podczas wszystkich dni święta warto czytać dodatkowo, o obojętne porze, przynajmniej jeden hymn (np. sticherę, troparion kanonu); albo dodać do modlitw porannych jeden hymn z jutrzni, zaś do wieczornych – jeden z wieczerni. Zajmie nam to 30 sekund, a ile wiedzy teologicznej możemy z tego wyciągnąć!
2. Nabożeństwa
Sprawowane są uroczysta jutrznia (w Polsce często w połączeniu z wielkim powieczerzem i litiją) i Boska Liturgia zwieńczona wielkim poświęceniem wody. Jak wcześniej zaznaczono, niekiedy są one w nocy, a nie rano.
Stąd też warto zaopatrzyć się w stosowną buteleczkę. Baniak nam niepotrzebny! Co prawda tej tzw. jordańskiej wody ma nam starczyć na cały rok, ale pijemy ją na czczo tylko w dużej potrzebie fizycznej lub duchowej. No i, można ją delikatnie rozcieńczać 😉 Najlepiej, by to była specjalna buteleczka cerkiewna; jeśli takowej nie mamy i nie możemy kupić, to przygotujmy jakąś po zwykłej wodzie – umyjmy ją i zerwijmy etykietę. Niekiedy parafie same oferują buteleczki, ale w Polsce to raczej rzadkość. Pamiętajmy jednak, że choć wielkie poświęcenie wody jest sakramentem, to nie jest ono (a przynajmniej nie powinno) główną atrakcją czy też sakramentem tego dnia! A jak zawsze, najważniejsze jest przyjęcie Eucharystii, bo to Ona uobecnia przeżywane święto w nas samych i naszym otoczeniu! Stąd dobrze wyspowiadać się np. w Wigilię Teofanii, albo i przed Bożym Narodzeniem, i poprosić duchownego o błogosławieństwo na przystępowanie bez bezpośrednio poprzedzającej spowiedzi również w dni Objawienia Pańskiego.
Niekiedy po Liturgii wszyscy udają się procesyjnie nad pobliski zbiornik wodny – jeśli jest taka możliwość i chcemy, możemy się przygotować, by wejść do poświęconej wody, bo tego dnia cała natura się uświęca. Ja, by nie wodzić na pokuszenie/nie gorszyć (wybrać wg gustu) wchodzę do wody normalnie w świątecznym stroju, tylko mam na podorędziu ręcznik i strój na zmianę.
Prawosławne teksty liturgiczne Objawienia Pańskiego w języku cerkiewnosłowiańskim
Prawosławne teksty liturgiczne Objawienia Pańskiego w języku polskim (strony 34-42)
3. Świąteczny obiad
– Rozpoczynamy rozpaleniem kadzidła, zapaleniem świecy, modlitwą „Ojcze nasz” i śpiewem/przeczytaniem troparionu święta
– dzielimy się prosforą z Liturgii oraz pijemy (warto przygotować stosowne szklanki/kubki!) po łyku/trzech łykach na cześć Objawiającej się tego dnia Trójcy wody święconej, pozdrawiamy się słowami Bóg się objawił!/Prawdziwie się objawił! lub Chrystus ochrzczony!/Na rzece Jordan!
– niezależnie od dnia tygodnia, na Objawienie Pańskie nie ma postu, stąd stół może być suto zastawiony, łącznie z winem czy innymi trunkami; sam wystrój stołu – sugestia została podana przy Wigilii, tylko że można dodać buteleczkę jordańskiej wody koło ikonki
– warto w tle puścić kolędy i hymny święta, pograć w coś, pogadać, pośpiewać
– Bonus: w przypadku rodzin rzymskokatolicko-prawosławnych po okadzeniu można napisać poświęconą kredą na drzwiach domu K+M+B (Kacper, Melchior, Baltazar) + rok lub C+M+B (Christus Mansionem Benedicat, tj. Chrystus [niech] mieszkaniu błogosławi / Cogito, Matrimonium, Baptismus, tj. Poznaję [dotyczy pokłonu mędrców], Małżeństwo [w Kanie Galilejskiej], Chrzest [w rzece Jordan]) + rok. Ja do środkowego krzyża dołączam wschodniosłowiańską „skośkę”, by podkreślić symbolicznie wyznanie, i dopisuję w cerkiewnosłowiańskim grażdanką Spasi i sochrani, tzn. Zbaw i chroń.
Tutaj uwaga: różne tradycje lokalne w prawosławiu mają różne formy błogosławieństw drzwi domostw a nawet zagród zwierzęcych na różne święta, np. na Ofiarowanie Pańskie (2 lutego) świecami czy zielem na Pięćdziesiątnicę, a przykładów jest znacznie więcej. Błogosławieństwo drzwi wodą na Epifanię – choć bez pisania kredą – jest zupełnie naturalne dla prawosławnych, przy czym z reguły czeka się z tym na kapłana, który w okresie tego święta (najbardziej idealnie) lub nieco później powinien przyjść do nas z tzw. wizytą duszpasterską/kolędą/jordańską wodą. I tak, zwyczaj takiej wizyty jest powszechny w całym prawosławiu, przy czym jej forma i przebieg mogą się różnić nie tylko od Cerkwi lokalnej czy diecezji, a nawet parafii czy wreszcie też indywidualnych relacji.
4. Refleksje świąteczne
– Czy pamiętam datę swojego chrztu, patrona i jego życiorys?
– Jak wyznaję na co dzień Trójcę, i Boskość Jezusa, jak to ujmę w gestach i rozmowach?
– Czy i jak szanuję naturę, w tym wodę? (ot, prawosławna ekologia)
Po co jeść, skoro można pościć? 